19 lipca 1922 r. w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego prof. Jan Samsonowicz odkrył prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego. Pradziejowe wyrobiska stanowią unikalne świadectwo wiedzy i możliwości technicznych ludzi epoki kamienia.
19 lipca 1922 roku podczas badań terenowych w górach Świętokrzyskich Jan Samsonowicz odkrył na terenie wsi Krzemionki i Magonie ślady prehistorycznych kopalni krzemienia pasiastego.
Zebrał informacje od mieszkańców, spenetrował kilka podziemnych chodników, dokonał pomiarów i podjął z wyrobisk kilka zabytków świadczących o działalności dawnych górników. O odkryciu poinformował archeologa i historyka Stefana Krukowskiego, który w 1923 roku rozpoczął badania na tym terenie wraz z Zygmuntem Szmitem. W roku odnalezienia kopalni krzemionkowskich Samsonowicz odkrył także złoża hematytu i syderytu w Rudkach pod Starachowicami. Założono później w tym miejscu kopalnię rudy żelaza „Staszic”. Rok później odkrył złoża fosforytów o dużym znaczeniu gospodarczym w Rachowie nad Wisłą. Rozpoznał także użytkowane w pradziejach złoża biało nakrapianego krzemienia świeciechowskiego w okolicach Annopola. Był badaczem szczególnie zasłużonym dla regionu świętokrzyskiego, przyczynił się do poznania jego budowy geologicznej i złóż. Odkrył na tym terenie ślady, które pomogły poznać historię pradziejowego górnictwa.
– Tu krzemień pasiasty leżał w dwóch warstwach. Zastosowano najprostszy system wydobywczy: głęboki dół, a wokół niego nisze – wyjaśnił portalowi naukawpolsce.pl dr Jerzy T. Bąbel, zastępca dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu ds. naukowych rezerwatu. – To wszystko przetrwało przez kilka tysięcy lat. Od zakończenia działań górniczych, czyli od wczesnej epoki brązu minęło około 3,5 tysięcy lat. To jest wartość wyjątkowa, bo w Europie tak dobrze zachowanych wielkich pól eksploatacyjnych pochodzących z tamtej epoki jest wyjątkowo mało.
Prace rozpoczęte przez prof. Samsonowicza w Krzemionkach kontynuował archeolog Stefan Wincenty Krukowski (1890-1982). Zajmował się on studiami nad technologią krzemieniarską i narzędziami krzemiennymi. Skupiał się na metodach i łańcuchu czynności produkcyjnych wyrobów krzemiennych. Był twórcą stosowanej do dziś polskiej terminologii dotyczącej krzemieniarstwa pradziejowego i narzędzi krzemiennych.
W 1923 roku Stefan Krukowski wspólnie z Zygmuntem Szmitem badali nowo odkryty kompleks kopalń w Krzemionkach. Prowadzili w Krzemionkach i na przyległych terenach powiatu opatowskiego badania powierzchniowe, zbierając z powierzchni stanowisk liczne wyroby krzemienne. Krukowski działał w Krzemionkach w okresie dwudziestolecia międzywojennego jako konserwator i kustosz z ramienia Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych i Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Zajmował się ochroną i badaniami pradziejowej kopalni. W 1928 roku podjął systematyczne prace eksploracyjne w Krzemionkach. Prowadził badania szybów kopalnianych i odkrył m. in. rysunki wykonane węglem drzewnym na ociosach wyrobisk. Doprowadził także do zabezpieczenia odkrytych szybów. Krukowski popularyzował zagadnienia związane z Krzemionkami i podkreślał wagę odkrycia pradziejowego kompleksu kopalń przez publikacje w popularnych czasopismach, takich jak warszawski „Tygodnik Ilustrowany”.
W latach 1929-32 dzięki staraniom Stefana Krukowskiego, Mieczysława Radwana i Romana Jakimowicza, wykupiono dużą część pola eksploatacyjnego kopalni krzemionkowskich, tworząc zalążek przyszłego rezerwatu. Na jego cześć szyb nr.1 na terenie pola górniczego w Krzemionkach otrzymał w 2004 roku imię „Stefan”.
Związek Krukowskiego z badaniami górnictwa krzemienia nie ograniczał się jedynie do tego stanowiska. Badał też kopalnie krzemienia czekoladowego w rejonie północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich i krzemienia świeciechowskiego koło Annopola. Wraz z Janem Samsonowiczem odkrył w widłach Wisły i Kamiennej wtórne nagromadzenia krzemieni czekoladowych. Badał także krzemienie czekoladowe z Orońska i Wierzbicy. Krukowski utworzył w Państwowym Muzeum Archeologicznym Wydział Paleolityczny, zajmujący się badaniami nad starszą epoką kamienia. W 1939 roku wydał monografię paleolitu Polski pt. „Prahistoria ziem polskich: Paleolit”. Jego dziełem była także wydana w 1939 roku pierwsza monografia Krzemionek.
Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim organizuje obchody 100-lecia odkrycia kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach. Wydarzenie rozpoczęło się 16 lipca i potrwa do niedzieli 24 lipca. W okresie neolitu i we wczesnej epoce brązu działały tu kopalnie krzemienia pasiastego. Architektura pradziejowych wyrobisk i krajobraz na powierzchni stanowią bezcenne świadectwo wiedzy i możliwości technicznych ludzi epoki kamienia. Ten relikt przeszłości został uznany w 1994 roku za Pomnik Historii. Krzemionki, wraz z polami górniczymi Borownia i Korycizna oraz prehistoryczną osadą górniczą na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie, tworzącymi wspólnie Krzemionkowski Region Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego, zostały wpisane w 2019 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Wydarzenie jest objęte Patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. Patronami Honorowymi są: MKiDN, Starosta Ostrowiecki, Narodowy Instytut Dziedzictwa i Marszałek Województwa Świętokrzyskiego.(PAP)
autor: Maciej Replewicz
