Muzeum Okręgowe w Sandomierzu jest kontynuatorem tradycji Muzeum Ziemi Sandomierskiej, które zostało założone 5 maja 1921 roku przez działaczy sandomierskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego: Stanisława Karpowicza, ks. Andrzeja Wyrzykowskiego, Józefa Pietraszewskiego i Zdzisława Lenartowicza. Trzon zbiorów stanowiły kolekcje osób prywatnych, głównie członków sandomierskiego Oddziału PTK. Pierwszym kustoszem Muzeum Ziemi Sandomierskiej został Leon Wilkoński, który pełnił tę funkcję od 1927 roku, aż do wybuchu II wojny światowej.
W początkowym okresie działalności Muzeum nie posiadało własnego pomieszczenia. Zbiory były przechowywane w prywatnych domach członków Towarzystwa. W 1925 roku, zasoby muzealne przeniesiono do nowo wybudowanego budynku PTK mieszczącego się przy ul. Gołębickiej (obecnie ul. Żeromskiego). Zgodnie z pierwotnym założeniem Muzeum gromadziło zabytki związane z regionem. Najliczniejszą grupę obiektów stanowiły eksponaty archeologiczne, przyrodnicze, numizmatyczne oraz etnograficzne. W tym czasie Muzeum nie gromadziło zabytków z zakresu sztuk pięknych i rzemiosła artystycznego.
Niektórzy członkowie sandomierskiego Oddziału PTK np. Zdzisław Lenartowicz i Leon Wilkoński samodzielnie prowadzili badania powierzchniowe i wykopaliskowe, a pozyskane tą drogą zabytki przekazywali do zbiorów muzealnych. Zasoby Muzeum powiększały się również o obiekty pochodzące z odkryć przypadkowych. Ich darczyńcami byli mieszkańcy miasta Sandomierza i pobliskich okolic. W taki sposób trafił do Muzeum skarb złożony z 346 wczesnośredniowiecznych denarów krzyżowych i kilku placków srebra, odkryty w 1934 roku w Gnieszowicach koło Sandomierza. W czasie drugiej wojny światowej skarb uległ rozproszeniu, do dnia dzisiejszego w zbiorach Muzeum zachowało się 135 monet. W latach 30. XX w. Muzeum posiadało w swoich zasobach unikatowe zabytki etnograficzne, w tym kompletny strój męski i ślubny strój kobiecy. W 1933 roku Muzeum Ziemi Sandomierskiej dysponowało 6-cioma tysiącami obiektów, a ekspozycja urządzona w dwóch salach wystawowych była bardzo chętnie odwiedzana przez mieszkańców.
Okres II wojny światowej nie był łaskawy dla sandomierskiego Muzeum. Gromadzone przez lata zbiory uległy rozproszeniu, nie wszystkie zabytki udało się ocalić. Całkowitemu zniszczeniu uległy zbiory przyrodnicze, dużego uszczerbku doznały zbiory etnograficzne i numizmatyczne. Najmniej ucierpiały zabytki archeologiczne. Ocalałe zbiory stworzyły podwaliny reaktywowanego po wojnie Muzeum.
W 1956 roku, Minister Kultury i Sztuki powołał do życia Muzeum w Sandomierzu. Na jego siedzibę przeznaczono Kamienicę Oleśnickich znajdującą się w obrębie Rynku Starego Miasta. Pomimo szczupłej kadry pracowników zaczęto pozyskiwać i opracowywać zbiory, a także urządzać wystawy. Pierwsza ekspozycja przygotowana w nowej siedzibie Muzeum była poświęcona Adamowi Mickiewiczowi. Na przełomie 1960 i 1961 roku udostępniono do zwiedzania dwie wystawy stałe: archeologiczną i etnograficzną. W 1970 roku w strukturze Muzeum zostały wyodrębnione dwa działy merytoryczne: Historyczno-Artystyczny i Archeologiczno-Etnograficzny.
W wyniku przeprowadzonej w 1975 roku reformy administracyjnej sytuacja w regionie uległa zmianie. Sandomierz znalazł się w granicach województwa tarnobrzeskiego, a Muzeum stało się jedyną tego typu placówką w nowo utworzonym województwie. W 1976 roku, zarządzeniem Wojewody Tarnobrzeskiego instytucja otrzymała status Muzeum Okręgowego. Od tego czasu rozpoczął się dynamiczny rozwój Muzeum – powstały nowe działy: Archeologiczny, Etnograficzny, Historyczny, Sztuki, Naukowo-Oświatowy, Pracownia Dokumentacji Fotograficznej.
W 1978 roku Muzeum pozyskało trzy sale ekspozycyjne w części parterowej sandomierskiego Ratusza, w których wystawy stałe i czasowe były prezentowane do 2013 r. W latach 70-tych i 80-tych Muzeum posiadało dwa oddziały zamiejscowe: Zagrodę Pamięci Narodowej w Wiktorynie (1977-1991) oraz Muzeum Czynu Zbrojnego w Janowie Lubelskim (1986-1993).
W 1980 roku został utworzony Oddział Literatury im. Jarosława Iwaszkiewicza, który miał upamiętniać wieloletnie związki pisarza z Sandomierzem oraz gromadzić archiwalia związane z innymi pisarzami. Na siedzibę Oddziału przeznaczono budynek przy ul. Katedralnej 5. W 1986 roku Muzeum otrzymało do użytkowania świeżo wyremontowany Zamek Królewski w Sandomierzu. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna Muzeum zrodziła konieczność oddania prawowitemu właścicielowi zajmowanych budynków – Kamienicy Oleśnickich (2001), budynku przy ul. Katedralnej 5 (2002). Oddział Literatury został przeniesiony do sandomierskiego zamku. Od 2014 roku Zamek Królewski w Sandomierzu jest jedynym zabytkowym budynkiem, w którym swoją siedzibę ma Muzeum Okręgowe. W zamku mieszczą się sale wystaw czasowych i stałych, pomieszczenia administracyjne, biblioteka muzealna, pracownia konserwatorska, pomieszczenia pracowników merytorycznych, magazyny zbiorów, sala rycerska, w której odbywają się imprezy, koncerty, konferencje, prelekcje, zajęcia warsztatowe. Struktura organizacyjna Muzeum obejmuje osiem działów merytorycznych: Archeologiczny, Etnograficzny, Literatury, Historyczny, Sztuki, Edukacyjno-Promocyjny, Administracji i Księgowości oraz samodzielne stanowisko Głównego Inwentaryzatora.
Misją Muzeum Okręgowego w Sandomierzu jest przede wszystkim popularyzowanie wiedzy o dziedzictwie kulturowym Sandomierza i Ziemi Sandomierskiej. Jest ona realizowana poprzez pozyskiwanie i zabezpieczanie zabytków, organizowanie i udostępnianie wystaw stałych i czasowych, prowadzenie badań naukowych, działalności edukacyjnej, popularyzatorskiej i wydawniczej. Nadrzędną rolą wykwalifikowanej kadry muzealników jest pozyskiwanie, zabezpieczanie, opracowywanie, katalogowanie i udostępnianie zbiorów – naszego dziedzictwa kulturowego. Muzeum realizuje szereg działań edukacyjnych (stacjonarnych i on-line) skierowanych do dzieci i młodzieży szkolnej oraz osób dorosłych, prowadzi zajęcia w ramach Muzealnego Uniwersytetu Dziecięcego czy Muzealnego Klubu Szachowego. Instytucja angażuje się także w realizację działań lokalnych.
Muzeum posiada w swoich zbiorach kilkadziesiąt tysięcy obiektów z zakresu kultury ludowej, sztuk pięknych i rzemiosła dawnego, historii miasta i regionu, literatury i archeologii oraz bogaty księgozbiór biblioteki muzealnej. Nie sposób wymienić najciekawszych zbiorów, ale na pewno warto wspomnieć o unikatowych szachach sandomierskich odkrytych w 1962 roku na Wzgórzu Świętojakubskim w Sandomierzu. Zestaw składa się z 29 bierek szachowych (brakuje trzech pionów) wykonanych najprawdopodobniej z poroża jelenia. Czas powstania szachów sandomierskich ocenia się na XII wiek lub pierwszą połowę wieku XIII. Bardzo ciekawym i cennym eksponatem jest też oryginalna, odświętna sukmana męska z końca XIX w. Jest to jedyny w Polsce egzemplarz sandomierskiej sukmany męskiej. Muzeum posiada w swoich zbiorach unikatową kolekcję biżuterii współczesnej z krzemieniem pasiastym.
Sandomierz jest miastem turystycznym, przyjaznym dla gości, którzy chętnie odwiedzają to piękne miasto. Na szlaku niezwykle interesujących miejsc do zwiedzenia, w tym zabytkowych budowli świeckich i kościelnych znajduje się także Zamek Królewski – będący siedzibą Muzeum Okręgowego. Jak wynika z muzealnych statystyk, w ubiegłorocznym sezonie turystycznym (pomimo pandemii) Muzeum odwiedziło więcej gości, niż to miało miejsce rok wcześniej. Kręcony w Sandomierzu serial „Ojciec Mateusz” w znaczący sposób przyczynił się do promocji miasta, w tym Zamku Królewskiego, gdzie w jego wnętrzach i na dziedzińcu zamkowym powstawały kadry filmowe.
Rok 2021 jest dla Muzeum Okręgowego w Sandomierzu rokiem szczególnym, bo jubileuszowym. Instytucja obchodzi 100-lecie swojej działalności. Zaplanowane działania kulturalne zostały ukierunkowane na podkreślenie 100-letnich działań na niwie upowszechniania materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W kwietniu br., w oparciu o zbiory pochodzące z Działu Sztuki, Muzeum przygotowało wystawę czasową malarstwa współczesnego i grafiki pt. „Trzy kolekcje. Maria i Stanisław Dawscy, Ewa i Jerzy Ćwiertnia, Zbigniew Karpiński”. W maju br. zostanie udostępniona do zwiedzania kolejna wystawa czasowa pt. „Szwarc-Bronikowski. Podróże w nieznane”, poświęcona sylwetce cenionego podróżnika, publicysty, reżysera i operatora filmowego, żołnierza AK, od urodzenia silnie związanego z Sandomierzem.
Główne uroczystości rocznicowe zostały zaplanowane na początek października br. W tym czasie Muzeum udostępni do zwiedzania dwie wystawy czasowe przygotowane w oparciu o zbiory własne: „Archeologia Niepodległa. Początki muzealnictwa i badań wykopaliskowych w Ziemi Sandomierskiej”, oraz „1021-2021. Muzeum Okręgowe w Sandomierzu” – interdyscyplinarna wystawa prezentująca najciekawsze zbiory z poszczególnych działów zbiorów Muzeum. Ekspozycji będzie towarzyszyć wydawnictwo okolicznościowe, w którym obok historii Muzeum i jego poszczególnych działów merytorycznych zostaną zaprezentowane zabytki wyeksponowane na wystawie jubileuszowej. Goście, którzy zechcą odwiedzić Muzeum we wrześniu będą mieli okazję zobaczyć wystawę prac malarskich Jerzego Potrzebowskiego (1921-1974). Jak podkreślają muzealnicy, organizacja zaplanowanych wydarzeń kulturalnych jest uzależniona od panującej sytuacji pandemicznej.
foto: Marek Banaczek/Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, CC BY 4.0