2 kwietnia 1970 r. udostępniono zwiedzającym Ratusz Głównego Miasta, siedzibę główną dzisiejszego Muzeum Gdańska. Obecnie muzeum jest jedną z chętniej odwiedzanych placówek muzealnych w Gdańsku. Warto przyjrzeć się jego niełatwym początkom. Czy o tym, że dziś w mieście działa jedno z większych w Polsce muzeów zdecydował… przypadek?
Początki muzealnictwa w Gdańsku to fascynująca historia ludzi pełnych pasji i gromadzonych przez nich przedmiotów. 150 lat temu, 30 marca 1870 r., wspólnym wysiłkiem wielu gdańszczan udało się stworzyć Muzeum Miejskie (Stadtmuseum) z siedzibą w połowie pofranciszkańskiego klasztoru (gmachu Gimnazjum Akademickiego). Trzon muzealnych zbiorów do 1939 r. stanowiła kolekcja Jacoba Kabruna (1759–1814) złożona z kilku tysięcy obrazów, rysunków i rycin mistrzów europejskich od końca XV do początków XIX wieku.
W trakcie działań wojennych w 1945 r. klasztor pofranciszkański uległ częściowemu zniszczeniu. Trwający 9 dni pożar (20–29 marca) zniszczył 60–65% części muzeum miejskiego wraz z pozostawionymi we wnętrzach zbiorami, urządzeniami i wyposażeniem. W 1946 r. Muzeum Miejskie zostało przekształcone w Muzeum Państwowe w Gdańsku, a cztery lata później w Muzeum Pomorskie w Gdańsku. Instytucja miała pełnić funkcję muzeum okręgowego – placówki o charakterze naukowo-badawczym i oświatowym nadzorującej pozostałe.
Muzeum miejskie mogło powstać tuż po 1945 r.?
Z ideą utworzenia placówki muzealnej dokumentującej historię miasta wystąpił w 1945 r. dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie – prof. dr Stanisław Lorentz. Na siedzibę tej placówki wskazał Ratusz Głównego Miasta. Na przeszkodzie stał jednak stan budynku. Skomplikowane i złożone prace nad jego odbudową, mimo priorytetowego statusu, trwały z przerwami niemalże 25 lat. Kwestię powołania w Ratuszu „Muzeum Historycznego Gdańska” odżywała w tym okresie w prasie lokalnej. W 1955 r. Franciszek Mamuszka zaproponował stworzenie ekspozycji ukazującej historię miasta, także tej powojennej. Ideę powołania muzeum, w ramach Muzeum Pomorskiego, postulował prof. Andrzej Zbierski.
Włodarze i urzędnicy chcieli by budynek spełniał różne funkcje. W 1949 r. planowano, że w przyziemiu znajdzie się Urząd Stanu Cywilnego, a wyżej będą urzędować będą prezydenci miasta. Podobne plany, obejmujące również urządzenia archiwum i Sali Ślubów, podtrzymywane były prawie do końca lat 60 XX w. Na drugim piętrze planowano urządzić „Salę Konserwatora Zabytków” oraz sale wystawowe, zaś na poddaszu chciano urządzić pokoje gościnne, a wieżę… udostępnić na cele turystyczne.
Bunt społeczników, czy konsensus?
Dyskusje przyspieszyło zakończenie w 1965 r. prac konserwatorskich w Wielkiej Sali Wety, która była przeznaczona do organizacji oficjalnych uroczystości. Głównym użytkownikiem reprezentacyjnego piętra Ratusza miał zostać Urząd Stanu Cywilnego. Wielką Salę Rady przeznaczono do „bardzo uroczystych ślubów”, a do ślubów „zwykłych” służyć miała Mała Sala Rady (Sala Zimowa).
W maju 1966 r. odbyło się spotkanie Gdańskiej Komisji Ochrony Zabytków Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Komisja wraz z przewodniczącym Maciejem Kilarskim, oraz dr. arch. Januszem Ciemnołońskim i doc. Andrzejem Januszajtisem podjęła uchwałę o powołaniu w Ratuszu muzeum historycznego. Wystąpiła także do władz miasta z wnioskiem, by opracowanie projektu organizacji nowej placówki przekazać Komisji Ochrony Zabytków.
We wrześniu 1969 r. w urzędzie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków opracowano dokument określający program funkcjonalny Ratusza. Koncepcja zespołu pod kierownictwem inż. arch. Tadeusza Chrzanowskiego zakładała umieszczenie wystaw czasowych na pierwszym piętrze. Właściwa wystawa stała miała znaleźć się na drugim piętrze i obejmować okres od wczesnego średniowiecza do zakończenia II wojny światowej. Ekspozycję zniszczeń Gdańska, opracowaną w oparciu o fotogramy Kazimierza Lelewicza, planowano umieścić na trzecim piętrze. Miała się tu znajdować poczekalnia dla grup zwiedzających wieżę. W przyziemiu przewidziano kawiarnię i pomieszczenia klubowe…
Epilog
Muzeum ostatecznie powołano 31 marca 1970 r., choć akt jego powołania datowany jest na 2 kwietnia 1970 r. i to właśnie tę drugą przyjęto jako wyznacznik powołania muzeum. Zbiega się on z otwarciem Ratusza Głównego Miasta oraz wernisażem wystawy „25 lat ochrony zabytków w Gdańsku”. W samodzielną placówkę Muzeum Historii Miasta Gdańska zostało przekształcone uchwałą Prezydium WRN z 22 marca 1971 r. Pierwszym dyrektorem został Józef Kuszewski. Zalążkiem zbiorów stało się zabytkowe wyposażenie Ratusza ukryte w czasie II wojny przez niemieckich konserwatorów kierowanych przez Ericha Volmara oraz kolekcja ponad 200 monet przekazanych z Muzeum Pomorskiego.
Bez zaangażowania wymienionych wyżej osób i wielu innych w Gdańsku nie powstałoby muzeum miejskie w obecnej skali. Dziś Muzeum Gdańska opiekuje się blisko 70 tysiącami obiektów archeologicznych, historycznych, artystycznych oraz przyrodniczych przechowywanych i pokazywanych w 10 oddziałach. Muzeum utrwala i udostępnia 6700 cyfrowych kopii rycin, map, czy starych fotografii, a także udostępnia niematerialne, ustne świadectwa historii. Instytucja, obok muzeów z Krakowa i Warszawy, jest jedną z największych muzeów miejskich w Polsce.
autor: dr hab. Waldemar Ossowski, prof. UG, dyrektor Muzeum Gdańska
