Listopad jest miesiącem pamięci o zmarłych bliskich. Instytut POLONIKA (powołany w roku 2017 decyzją prof. Piotra Glińskiego, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego) w mijającym roku finansuje prace na zabytkowych polskich nekropoliach we Francji, na Ukrainie i na Łotwie.
POLONIKA nadzoruje prace inwentaryzacyjne i konserwatorskie prowadzone przy grobach rodaków na cmentarzach Francji, Litwy, Łotwy, Ukrainy i Mołdawii w ramach Programu Ministra „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. Instytut także aktywnie wspiera oraz – poprzez specjalny program grantowy „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat” – finansuje inicjatywy wolontariackie związane z ochroną przed zapomnieniem polskich nekropolii na obczyźnie.
– Wszystkie pomniki, nagrobki czy kaplice cmentarne, którymi dotąd się zajmowaliśmy, są wyjątkowe – mówi dyrektor Instytutu POLONIKA Dorota Janiszewska-Jakubiak. – Wśród naszych realizacji są zarówno prace konserwatorskie grobów wybitnych i zasłużonych Polaków, jak Cyprian Kamil Norwid czy rodzina Adama Mickiewicza, ale też zajmujemy się grobami osób właściwie nieznanych. W naszej pracy kluczem doboru obiektów poddawanych pracom konserwatorskim jest bowiem zarówno ich wartość historyczna, jak i walory artystyczne oraz rzecz jasna stan zachowania. Wiele nagrobków i kaplic cmentarnych latami pozostawała i pozostaje bez żadnej opieki, a ich największym wrogiem jest zwykle czas. Bywa, że przychodzimy z ratunkiem dosłownie w ostatnim momencie. Tak było z piękną, neogotycką kaplicą Krzyżanowskich na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, która była w stanie grożącym katastrofą budowlaną. Prace przy tym obiekcie trwały kilkanaście miesięcy, kosztowały ponad 1,7 mln złotych. Oddaliśmy kaplicę do użytku dokładnie przed rokiem. Mam nadzieję, że z czasem tak wspaniałych realizacji będzie przybywać. Już wkrótce finał prac przy kaplicy Barczewskich, największej na Łyczakowie – będzie się czym pochwalić. Chciałam jednak zaznaczyć że we Lwowie zajmujemy się również Cmentarzem Janowskim. To druga nekropolia w tym mieście i choć może rzadziej przywoływana w mediach, ale również tam prowadzimy nasze prace – kończy Dorota Janiszewska-Jakubiak.
Przed kilkoma miesiącami Instytut POLONIKA wydał unikatowy na polskim rynku wydawniczym Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju autorstwa Anny Sylwii Czyż oraz Bartłomieja Gutowskiego. Książkę, właśnie dodrukowaną ponieważ pierwsze wydanie rozeszło się błyskawicznie, można zamówić (w cenie 30 zł plus koszty wysyłki) na stronie www.polonika.pl. Podręcznik jest dostępny także w postaci darmowego pliku PDF, a wkrótce pojawi się również w wersji tłumaczonej na język ukraiński.
Francja
Montmorency – Les Champeaux
Rok 2021 został ustanowiony przez Sejm i Senat RP Rokiem Norwidowskim. W Montmorency Instytut POLONIKA wykonał kompleksowe prace przy symbolicznym grobie zmarłego w 1833 roku Cypriana Kamila Norwida. Nagrobek składa się z kamiennej płyty i steli z medalionem (dłuta Kazimierza Węglewskiego). Obiekt poddano konserwacji w 2007 r., od tego jednak czasu jego stan na tyle się pogorszył, że cały proces (kosztem 184 tys. zł z budżetu Instytutu) trzeba było przeprowadzić ponownie.
Trwają także zaawansowane prace przy nagrobku Adama Mickiewicza i rodziny (restauracja i konserwacja kamieni podstawy i płyty nakrywającej – z wapienia). Po demontażu wtórnej betonowej płyty grobowej okazało się, że konieczna jest całkowita wymiana konstrukcji stalowej podtrzymującej stelę nagrobną zakonserwowaną w 2020 roku. Jest to skomplikowane przedsięwzięcie ze względu na trudny dostęp. Ponadto zostanie podniesiona wysokość cokolika pola grobowego, aby spływająca deszczówka nie wlewała się do wnętrza grobu. Prace na zlecenie Instytutu POLONIKA realizuje Towarzystwo Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji.
Ukraina
Lwów, Cmentarz Łyczakowski
Prace przy kaplicach Barczewskich i Dunin-Borkowskich wykonuje firma Monument Service Sp. z o.o. Oddanie pierwszej z wymienionych kaplic przewidziano na grudzień 2021. Zakończyły się już tam prace na zewnątrz i usunięto rusztowania. We wnętrzu trwa jeszcze przyklejanie do podłoża marmurowych płyt i uzupełnianie ubytków w centralnej części posadzki. Kaplica, która od II wojny światowej stała zniszczona, wymagała szczególnej uwagi. Obiekt był w złym stanie technicznym. Dzięki ekspertyzom i konsultacjom z ekspertami (m.in. z prof. Michałem Wardzyńskim) udało się np. rozpoznać rodzaje kamienia w zniszczonym ołtarzu. Pierwotnie u Barczewskich zastosowano trzy różne rodzaje witraży. Ze względu na minimalną liczbę zachowanych fragmentów, zostały tylko częściowo zrekonstruowane.
Skala obu obiektów wymaga rozdzielenia pracy na dwa konserwatorskie sezony – pierwszą część działań u Barczewskich rozpoczęto w roku 2020. Podobnie dzieje się z kaplicą Dunin-Borkowskich, gdzie specjaliści zaczynają prace, które przeciągną się planowo do roku 2022. W obu przypadkach warto podać koszty (Barczewscy – 1 mln 595 830 zł, z czego w tym roku 906 587 zł; Dunin-Borkowscy 1 mln 582 446 zł, z czego w roku 2021 budżet wynosi 403 tys. zł).
Cmentarz Łyczakowski, usuwanie skutków burzy
Kończą się prace przy pomnikach uszkodzonych przez nawałnice w 2020 i 2021 roku. Wiatr i spadające konary rozbiły wtedy m.in. dwie wapienne wazy przy nagrobku pułkownika Żukowskiego. Zostały odrestaurowane. Podobnie było z dwoma żeliwnymi krzyżami przy innym pomniku – teraz odlewane są na nowo. Kompleksowe zabiegi przeszły pomniki z rzeźbą figuralną autorstwa Antona Schimsera – Julianny z Schabinger Newater, Weiglów, Braurów (Breuerów), Frenklów (Tränklów) oraz przypisywany Hartmannowi Witwerowi pomnik Józefa Schabingera z postacią opłakującej go żony. Koszt to 129 500 zł. Na usuwanie skutków feralnych burz w tym roku przeznaczono zaś 22 300 zł. Programy prac konserwatorskich sporządził Radosław Tusznio, a prace przy nich prowadzi na zlecenie Instytutu Fundacja Dziedzictwa Kulturowego.
Krzemieniec, Cmentarz Bazyliański
Cmentarz jest położony na stoku góry Wołowica, co powoduje dodatkowe problemy – osuwanie się nagrobków. W 2021 roku pracami objęto 5 grobów (w tym Antoniego Strzeleckiego, którym konserwatorzy zajęli się przed 4 laty, ale w zeszłym roku został uszkodzony podczas wichury). Na liście obiektów przeznaczonych do konserwacji (z budżetu przeznaczono na to 128 tys. zł) znalazł się obelisk Kamilli Malindowskiej-Chołodeckiej, nagrobek Marii Tomaszewicz (gdzie wykonano m.in. nowy fundament) oraz grób z inskrypcją ku pamięci Katarzyny Łapanowskiej zmarłej w 1822 roku. Bardzo ciekawy przypadek, z którym zmierzą się specjaliści POLONIKI to figura mnicha – św. Piotra z Alkantary. Rzeźba, sądząc po formie, znajdowała się kiedyś na znacznej wysokości i nie pochodzi z cmentarza. Prawdopodobnie została przeniesiona z pobliskiego dawnego kościoła reformatów, nie wiadomo jednak dlaczego i kiedy to się stało.
Czerniowce, Cmentarz Chrześcijański
Ze względu na znaczenie historyczne oraz wysoką wartość artystyczną znajdujących się tam obiektów jest jednym z ważniejszych cmentarzy na Ukrainie. W pierwszej kolejności trzeba zająć się grobami Polaków zasłużonych dla miasta. Wiele z nich wymaga prac ratunkowych – są często w tzw. stanie awaryjnym. Konieczne będzie oczyszczenie powierzchni nagrobków z nawarstwień i nieprawidłowych uzupełnień, a w razie potrzeby ustabilizowanie struktury, aby obiekty przetrwały następne lata w możliwie jak najlepszym stanie. W 2021 r. do konserwacji (koszt 125 tys. zł) wyznaczono grobowiec-mauzoleum rodziny Abrahamowiczów, jeden z najstarszych na cmentarzu, przeniesiony jeszcze z poprzedniej nekropolii znajdującej się w centrum miasta nagrobek księdza Floriana Mitulskiego – od 1862 r. proboszcza ormiańsko-katolickiego w Czerniowcach, inicjatora budowy tamtejszego kościoła ormiańskiego oraz grób Grzegorza Zadurowicza, zmarłego w 1845 r., ozdobiony rzeźbą św. Grzegorza. Pomnik był bliski przewrócenia, a jego powierzchnia jest mocna zniszczona i spękana. Na zlecenie Instytutu prace wykonuje zespół polsko-ukraińskich konserwatorów pod kierownictwem Anny Kudzi z warszawskiej ASP.
Łotwa
Ryga, Cmentarz św. Michała
W kilku kwaterach można odnaleźć groby Polaków zasłużonych dla Łotwy i po prostu Polaków mieszkających na tych terenach. Wśród nich jest niedawno odrestaurowany pomnik Koci i Lali Szyksznisówien. Pomnik zmarłych w 1909 r. na szkarlatynę dziewczynek, córek litewskiego pedagoga Marcelego Szyksznisa – dyrektora wileńskiego gimnazjum im. Witolda Wielkiego i członka Litewskiego Towarzystwa Naukowego, ma ciekawe i zaskakujące inskrypcje. Z jednej strony napisy są po polsku, a z drugiej – choć pomnik stoi w Rydze (!) – napisy wykuto w języku litewskim. Prace wykonywano również przy grobie Czerwińskich, gdzie pochowano inżyniera, generała majora Konstantego Czerwińskiego i jego syna Stefana, a także ich krewną – Wandę Czerwińską. Pomnik zdobi rzeźba-alegoria smutku. Ma również bardzo ciekawy rodowód, bo na Łotwę została przywieziona z warszawskiej pracowni Antoniego Olesińskiego przy ul. Dzikiej. Trzecim odrestaurowanym w tym roku przez Instytut POLONIKA obiektem jest nagrobek Władysława Czerniewskiego. Prace, na które przekazano 73 614 zł, prowadziła w Rydze firma „Bartłomiej Kubiak Konserwacja Zabytków”.
Program Ministra i wolontariat
POLONIKA odpowiada za zarządzanie rządowym Programem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” co oznacza m.in. sprawowanie nadzoru nad zadaniami prowadzonymi w ramach programu. W roku 2021 z funduszy tego Programu konserwatorzy zajęli się 24 nagrobkami (najwięcej na Ukrainie, ale też we Francji, na Litwie i w Mołdawii); dwieście pomników udało się odpowiednio zabezpieczyć przed dalszym zniszczeniem i odpowiednio je zinwentaryzować. Na tegorocznej liście zadań znalazł się ponownie cmentarz Łyczakowski i – znowu to warto podkreślić – cmentarz Janowski we Lwowie. Poddano tam konserwacji odnaleziony przez wolontariuszy, mocno zniszczony nagrobek Władysława Ryznerskiego, grobowiec rodziny Zajączkowskich (zwieńczony jedną z niewielu do dziś zachowanych figur z Matką Boską z Dzieciątkiem) oraz przypominający kapliczkę jeden z najstarszych pomników nekropolii (znajduje się obok miejsca pochówku biskupa Bilczewskiego).
Ważną rolę pełnią również wolontariusze. W tym roku w ramach programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat” 21 organizacji zajmowało się 51 polskimi cmentarzami na Ukrainie, we Francji, w Mołdawii i w Zimbabwe. Wolontariusze przygotowywali grunt dla konserwatorów. Oczyszczali teren cmentarzy, usuwając porastającą je roślinność, porządkowali i czyścili nagrobki. Zrobili naprawdę wiele. Na dowód statystyki tylko jednego obozu „Pamiętamy o historii”, którego uczestnicy, głównie polska młodzież lwowskich szkół, pod fachowym okiem Anny Kudzi, uporządkowali blisko setkę grobów na Cmentarzu Janowskim.
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA jest wyspecjalizowaną państwową instytucją kultury powołaną w 2017 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim. Dzięki nim zachowywane są materialne świadectwa naszych dziejów i przywracana pamięć o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.
