Instytut POLONIKA: cenne lwowskie malowidła Ecksteinów odzyskały blask

Po 4 latach zakończył się drugi etap prac polsko-ukraińskiego zespołu w dawnym kościele jezuitów (obecnie greckokatolickiej cerkwi garnizonowej) we Lwowie, gdzie konserwatorzy malarstwa ściennego przywrócili świetność XVIII-wiecznym freskom na sklepieniu. Prace nad barokowym arcydziełem autorstwa Franza i Sebastiana Ecksteinów sfinansował Instytut POLONIKA.

Przez kilka ostatnich lat sklepienie nawy głównej kościoła przy ul. Teatralnej szczelnie zasłaniały rusztowania. Na wysokości 30 metrów w barokowej świątyni (wzorowanej na rzymskim kościele Il Gesù) trwały wytężone prace polsko-ukraińskiej ekipy dr Pawła Bolińskiego z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Po 1945 roku kościół jezuitów (obecnie mieści się tu greckokatolicka cerkiew garnizonowa pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła) zamieniono w gigantyczny magazyn na kilka milionów książek. Od czasów II wojny światowej nie przeprowadzono żadnego poważniejszego remontu. Cała budowla, gdy tylko zlikwidowano magazyn i przekazano obiekt wiernym, była w fatalnym stanie technicznym, zawilgocona, z przeciekającym dachem.

Prace ratunkowe, do których od samego początku włączyli się specjaliści z Polski, rozpoczęły się już w 2012 r. od inwentaryzacji, badań i stworzenia programów konserwatorskich, żeby – siłami najpierw krakowskiego Stowarzyszenia Kon-Federacja – beneficjenta programu dotacyjnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, a potem z budżetu Instytutu POLONIKA oraz miejscowej parafii pokrywającej niebagatelne koszty związane z rusztowaniami  – zachować dla potomnych cenny zabytek. W lipcu 2015 roku zespół dr Bolińskiego zajął się prezbiterium – prace przy 360 m² sklepienia sfinansowano z funduszy programu ministra kultury „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.

Dokładnie przed czterema laty rozpoczął się drugi etap finansowany wstępnie przez MKiDN, w który następnie włączył się powołany wówczas Instytut POLONIKA. Od 2019 roku POLONIKA samodzielnie finansowała projekt oczyszczania i uzupełnienia malowideł Ecksteinów zdobiących nawę główną, o łącznej powierzchni przekraczającej 1000 m².

– Świątynia w porównaniu z wieloma kościołami na Ukrainie i tak była stosunkowo mało zdewastowana – mówi Paweł Boliński. – We Lwowie przechowywano tylko książki, a nie jak w wielu innych miejscach nawozy sztuczne niszczące substancję zabytku. Dach był jednak dziurawy jak przysłowiowe rzeszoto, więc wilgoć niestety zrobiła swoje. Przed ustawieniem rusztowań w nawie widać było proste tzw. przemalówki wykonane w latach 30. XX wieku. Nie mieliśmy pewności, że pod kolejnymi warstwami farby znajdziemy oryginalny fresk. Na szczęście hipotezy się potwierdziły i mogliśmy przystąpić do pracy. Potrwała kilka lat, ale efekt cieszy.

– Od początku Instytut sekundował wysiłkom polsko-ukraińskiego zespołu konserwatorów pracujących pod kierunkiem pana Pawła. Po części dlatego, że malowidła Ecksteinów są naprawdę wielkiej urody. Zakres i charakter prac do wykonania też nie był bez znaczenia – mówi dyrektor Instytutu POLONIKA Dorota Janiszewska-Jakubiak. – Malowidło wymagało wytężonej uwagi, bo jego twórca malował „kwadraturowo”. Mówiąc bardziej przystępnie, stworzył iluzję przestrzeni – kompozycja obrazu płynnie przechodzi ze ścian w przestrzeń nad głowami wiernych. Uzyskanie takiego efektu, który dziś nazwalibyśmy 3D, wymagało cierpliwości. Część kompozycji – na szczęście niewielką –  trzeba było odtworzyć, dosłownie punkt po punkcie. Podczas kolejnych komisji konserwatorskich, podczas których sprawdzaliśmy tempo i stopień zaawansowania działań pod dachem, oglądałam dzieło dosłownie na wyciągnięcie ramienia. Na początku wszystko dookoła było szare i zabrudzone, a potem nagle zaczęły wyłaniać się kolory i wspaniałe barokowe kształty. Dla tego momentu, gdy już wszystko jest skończone i widać freski tak, jak one wyglądały w XVIII wieku, warto było poświęcić wiele, nawet tę wielokrotną wspinaczkę po wysokich drabinach. Każde wejście pod dach trwało prawie kwadrans – kończy ze śmiechem dyrektor Janiszewska-Jakubiak.

Łączny koszt prac, które wykonano w kościele przy ul. Teatralnej w latach 2012-2021, wyniósł ok.
4 mln zł. Renowacja fresków w nawie kosztowała 2,6 mln (w tym Instytut POLONIKA przekazał 2,432 mln zł, a z funduszy MKIDN – 220 tys. zł).

Oficjalną prezentację dzieła połączono z wystawą plenerową „Piękno odzyskane – konserwacja malarstwa Ecksteinów”, którą przygotowali pracownicy Instytutu Polonika prowadzący projekty w ramach Programu Strategicznego „Popularyzacja”. Na zewnątrz kościoła zawisło 13 plansz ze zdjęciami przedstawiającymi kolejne etapy ratowania barokowego arcydzieła.