Polska szkoła ilustracji, powstała w czasach PRL i naznaczona wpływem socrealizmu w połowie XX wieku osiągnęła sukces na całym świecie. Jednymi z jej przedstawicieli byli Bożena Truchanowska i Wiesław Majchrzak – małżeństwo wielokrotnie nagradzane za wspólne i indywidualne projekty ilustracji do książek dla dzieci. Ponad 140 ich prac można teraz zobaczyć na wystawie „Maszty i baszty” w Domu Uphagena w Gdańsku.
Uśmiechające się ze stron wydawnictw dla najmłodszych postaci sprawiają czasem wrażenie wtórnych i pozbawionych wyrazu. Jednak jeszcze kilkadziesiąt lat temu projekty spod ręki polskich ilustratorów zaskakiwały i oczarowywały grafików na całym świecie.
Gdy w latach 50. XX wieku polską sceną artystyczną zawładnęła doktryna socrealizmu, wielu twórców skupiło się na formach grafiki użytkowej. W scentralizowanym ruchu wydawniczym ważną pozycję zajęły książki dla dzieci, a razem z nimi ilustracje. Ilustratorstwo stało się więc dziedziną nie tylko opłacalną i potrzebną, lecz także dającą swobodę w kreowaniu artystycznych wizji. Przez kolejnych 30 lat różnorodność form i technik, humor oraz zdolność narracji polskich ilustratorów były doceniane na całym świecie. W odniesieniu do najwybitniejszych z nich powstało określenie „polska szkoła ilustracji” – mniej popularna, jednak równie rozwinięta siostra słynnej „polskiej szkoły plakatu”.
Niezwykły duet
Bożena Truchanowska i Wiesław Majchrzak, absolwenci warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, początkowo tworzyli duet zarówno w życiu prywatnym i zawodowym. W 1956 r. odnieśli swój pierwszy wielki sukces – za ilustracje do Baśni braci Grimmów otrzymali srebrny medal na Międzynarodowej Wystawie Książki w Lipsku. W trakcie kariery zdobyli wiele takich nagród za wspólne i indywidualne projekty.
Wiele z ich prac było przedstawieniami przeszłości – tematyka ilustracji tworzonych do legend oraz książek historycznych dla dzieci dotyczyła między innymi epoki brązu, Polski wczesnych Piastów, rewolucji francuskiej i wojny secesyjnej. W niezrównany sposób, z dbałością o historyczną poprawność potrafili odtworzyć elementy każdej z tych epok.
Od końca lat 60. tworzyli wyłącznie indywidualne prace, różniące się znacznie stylem i tematyką. W ilustracjach Bożeny Truchanowskiej główną rolę odgrywały postacie oraz przyroda, zaś przedstawienia Wiesława Majchrzaka skupiały się w dużej mierze na przedmiotach i budynkach.
Przedmioty (nie)ożywione
W pracach Wiesława Majchrzaka widać fascynację architekturą i przestrzenią, przedstawioną jednak w dwuwymiarowy, płaski sposób. Z dużą dbałością o szczegóły ilustrował on nie tylko miasta europejskie, ale też krajobrazy bliskiego wschodu. Frontalny widok pozwalał na pokazanie detali architektonicznych i dekoracyjnych fasad budynków, co musiało być poprzedzone zapoznaniem się z historycznymi i współczesnymi mu zdjęciami i planami. Oddzielnym zagadnieniem w historii jego twórczości są wszelkiego rodzaju środki transportu, w tym statki i żaglowce, do których miał największy sentyment i chętnie przedstawiał je w swoich pracach.
Na wielu jego ilustracjach nie pojawia się żadna postać, a głównym bohaterem są elementy świata nieożywionego. „Jednocześnie w tych pozornie martwych przedmiotach czy budynkach widać jednak utajnione życie (…) Zdolność pochwycenia niejasnego intymnego związku, jaki łączy ludzi i rzeczy, to jeden z najpiękniejszych aspektów tej twórczości.” – w swoim eseju pisze dr. hab. Jacek Friedrich, kolekcjoner dzieł Majchrzaka.
Wystawa
Wyjątkowy zbiór projektów Bożeny Truchanowskiej i Wiesława Majchrzaka można teraz obejrzeć w Domu Uphagena w Gdańsku. Ponad 140 prezentowanych prac stworzonych na potrzeby książek dla dzieci, czasopism oraz kalendarzy pozwala przyjrzeć się fenomenowi ilustracji powstających w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Główną tematyką prac prezentowanych na wystawie jest Gdańsk oraz pomorskie legendy i baśnie, których nieodłącznym elementem są tytułowe baszty i maszty.
Wystawie towarzyszy katalog, na stronach którego oprócz ponadczasowych ilustracji znalazły się eseje autorstwa kuratora wystawy dr. hab. Jacka Friedricha, z którego kolekcji pochodzi większość prezentowanych prac oraz dr. Janusza Mosakowskiego.
Na pasjonatów grafiki użytkowej czeka też rozmowa wokół wystawy o polskim ilustratorstwie lat minionych i najnowszych, w której udział wezmą dr hab. Małgorzata Cackowska, dr Anita Wincencjusz – Patyna, redaktor Marta Lipczyńska-Gil oraz dr hab. Jacek Friedrich. Spotkanie odbędzie się 29 września o godzinie 17.00 w Domu Uphagena. Wstęp wolny.
Muzeum Gdańska przygotowało również bezpłatne warsztaty „Baszty wśród masztów i inne obrazki, czyli o polskiej ilustracji książkowej po 1945 r.” skierowane do seniorów. Wydarzenie odbędzie się 29 września o godzinie 12.00. Zapisy dla chętnych rozpoczną się 22 września.
Wystawę można oglądać do 2 października 2022 roku w Domu Uphagena przy ul. Długiej 12.
Tekst przygotowany podczas praktyk studenckich przez Aleksandrę Nalewajko.
