Lednicki Park Krajobrazowy został utworzony w 1988 r. jako forma ochrony cennego zespołu zabytków wczesnośredniowiecznych związanych z początkami państwowości polskiej, znajdujących się na Ostrowie Lednickim oraz w bezpośrednim otoczeniu wyspy. Trzydzieści lat po powstaniu Parku archeolodzy podjęli próbę oceny stanu zachowania dziedzictwa archeologicznego na jego obszarze w kontekście współczesnych wyzwań związanych z rozwojem zabudowy i turystyki oraz modernizacją rolnictwa.
Publikacja „Między ziemią, wodą i powietrzem. Metody nieinwazyjne a dziedzictwo archeologiczne Lednickiego Parku Krajobrazowego” jest pokłosiem dwóch projektów badawczych, w których główny nacisk położono na rozpoznanie archeologiczne tego obszaru z wykorzystaniem szeregu metod nieinwazyjnych. Nie jest to historia spektakularnych odkryć, których chyba trudno oczekiwać na obszarze badanym przez archeologów od niemal dwóch wieków. Jest to raczej świadectwo żmudnej pracy różnych specjalistów, którzy podejmując się badania przeszłości stykają się z szeregiem problemow wynikających z ograniczeń stosowanych metod, specyficznych warunków badanego obszaru, czy wyzwań stawianych przez współczesne formy jego użytkowania.
Tytułowe „Między ziemią, wodą i powietrzem” odnosi się do stref, w których poruszają się archeolodzy próbując rozpoznać ślady dawnej działalności człowieka na badanym obszarze. Zdjęcia lotnicze oraz lotnicze skanowanie laserowe dają wgląd w przeszłość Lednickiego Parku Krajobrazowego z powietrza. Zastosowane w 2017 r. po raz pierwszy w słodkich wodach skanowanie batymetryczne pozwoliło zajrzeć w głębiny jeziora Lednica. Z ziemią pozostają związane badania powierzchniowe oraz metody geofizyczne. Bezcenny wgląd w przeszłe krajobrazy oferują również mapy historyczne sięgające końca XVIII w., które zostały odnalezione w archiwach polskich i zagranicznych. Połączenie różnych metod umożliwiło kompleksowe przebadanie różnych stref Lednickiego Parku Krajobrazowego (obszarów rolniczych, leśnych oraz wodnych), a jednocześnie pokazało, w jaki sposób współczesne użytkowanie tych terenów wpływa na metody prospekcji archeologicznej oraz uzyskane wyniki.
Przeobrażenia krajobrazu, jakie nastąpiły od czasu badań terenowych obejmujących cały ten obszar w latach 80. i 90. utrudniają ich powtórzenie w podobnych warunkach. Nowa zabudowa prowadzi do nieodwracalnych zmian, trwale usuwając z krajobrazu ślady historycznej działalności człowieka. Powstanie nowych terenów trawiastych związanych z ruchem turystycznym, czy religijnym (na Polach Lednickich) sprawia, że przydatność niektórych metod (np. badań powierzchniowych, czy archeologii lotniczej) na takich terenach jest również mocno ograniczona. Z drugiej strony nowe metody umożliwiły rozpoznanie obszarów Lednickiego Parku Krajobrazowego, które dotychczas nie były przedmiotem szczegółowego zainteresowania archeologów. Lotnicze skanowanie laserowe pozwoliło przebadać rozległe połacie lasów w północnej części Parku. Zidentyfikowane tam ślady przeszłej działalności człowieka (pozostałości dawnych pól, przeprawy przez mokradła, etc.) mogą wskazywać, że tereny te były w przeszłości użytkowane w inny sposób, niż ma to miejsce obecnie. Skanowanie dna Jeziora Lednica pozwoliło udokumentować pozostałości reliktów średniowiecznych mostów, a jednocześnie pokazało skalę współczesnego zaśmiecania jeziora, które nie pozostaje bez wpływu również na wyniki badań archeologicznych.
Z perspektywy niniejszej publikacji istotne jest nie tylko pokazanie złożoności badań archeologicznych. Co szczególnie istotne, zmienia się również obraz Lednickiego Parku Krajobrazowego. Nie jest to, jak sądzili założyciele Parku, położona na peryferiach wielkich wydarzeń i procesów historycznych „wieś spokojna”, której czasy świetności zamknęły się w średniowieczu. Badania różnych specjalistów pokazują, że na przestrzeni wieków procesy te wywarły silne piętno na krajobrazie, czego świadectwem mogą być chociażby zanikłe wsie (np. położona nad Jeziorem Lednickim osada Wolanki) udokumentowane na XIX-wiecznych mapach. Obecnie obserwujemy kolejną, znacznie przyspieszoną fazę transformacji, która nieubłaganie zaciera wcześniejsze ślady działalności człowieka. Zastosowanie metod nieinwazyjnych staje się często jedyną metodą ich udokumentowania, zanim bezpowrotnie znikną one z krajobrazu.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego.
Lidia Żuk, Wydział Archeologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
