Muzeum Pamięci Mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej jest samorządową instytucją kultury prowadzoną przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Powiat Oświęcimski, powołaną 1 września 2017 roku. Umowę o wspólnym prowadzeniu muzeum podpisano 14 czerwca 2018 roku, w 78. rocznicę I transportu więźniów politycznych z Tarnowa do KL Auschwitz.
Misją muzeum jest prowadzenie działań mających na celu upamiętnienie mieszkańców ziemi oświęcimskiej ze szczególnym uwzględnieniem pomocy, jaką nieśli więźniom KL Auschwitz podczas II wojny światowej.
Wystawa „Obrazy pamięci – losy mieszkańców ziemi oświęcimskiej” ma na celu przywrócenie i ocalenie pamięci o ludziach tworzących historię ziemi oświęcimskiej. Ekspozycja łączy czas przeszły z teraźniejszością, budując międzypokoleniową więź i wspólnotę. Myślą przewodnią ekspozycji jest ukierunkowanie na losy człowieka w zderzeniu z ważnymi wydarzeniami historycznymi. Kluczowa część ekspozycji dotyczy okresu II wojny światowej i prezentuje bohaterskie działania mieszkańców, którzy z narażeniem życia własnego i swoich bliskich, udzielali wszelkiej pomocy więźniom obozu Auschwitz.
Ekspozycja ma charakter multimedialny, z wiodącą rolą relacji świadków na nowo przeżywających historię, w której uczestniczyli. Filmy wzbogacone są historycznym komentarzem narratora, zdjęciami i archiwalnymi dokumentami. Całość narracji uzupełniają artefakty umieszczone w nowoczesnych gablotach. Wystawa zlokalizowana jest na trzech poziomach budynku.
I strefa znajduje się na parterze. W holu głównym zwiedzającego wita wyjątkowa rzeźba Igora Mitoraja – światowej sławy artysty. Rzeźba nosi tytuł „Asklepios”, który w mitologii greckiej był patronem lekarzy. Symbolika tej postaci wpisuje się w dominującą na wystawie ideę pomocy, którą więźniom obozu Auschwitz nieśli również lekarze i farmaceuci. W tej samej przestrzeni znajduje się również rzeźba Jana Staszaka zatytułowana „Rodzina z Auschwitz”. Artysta tworzył swoje dzieła z drzew rosnących w pobliżu byłego obozu Birkenau, przywołując pamięć o ludziach, którzy tam zginęli.
II strefa znajduje się na I piętrze i jej przestrzeń jest podzielona na dwie części. Dzięki nawiązującym do epoki fotoplastykonom, zwiedzający może poznać życie codzienne mieszkańców i miejscowości regionu. Wyświetlany w tej przestrzeni film pozwala zapoznać się ze zmianami architektoniczno-urbanistycznymi Oświęcimia i okolic. W większej przestrzeni tej strefy znajduje się część ekspozycji dotycząca II wojny światowej. Wystawa multimedialna ma formę labiryntu, którego głównym zagadnieniem są różne aspekty pomocy niesionej więźniom KL Auschwitz przez mieszkańców ziemi oświęcimskiej w sposób spontaniczny, ale też zorganizowany. Ściany labiryntu zwieńczają kamienne tablice z odciskami nazwisk osób udzielających pomocy więźniom.
III strefa znajduje się na poddaszu i również składa się z dwóch pomieszczeń. Pierwsze stanowi kontynuację narracji wystawy z pierwszego piętra. Obejmuje relacje mieszkańców dotyczące pomocy niesionej przez oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich, Polskiej Partii Socjalistycznej i Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, szczególnie oddziału partyzanckiego AK „Sosienki”. Aranżacja tej przestrzeni jako strychu odwołuje się do miejsca schronienia, udzielanego przez polskie rodziny uciekającym z obozu. Ucieczki więźniów z KL Auschwitz nie byłyby możliwe bez pomocy okolicznej ludności. Wyrazem wdzięczności więźniów były często tworzone przez nich rysunki, kartki ze słowami podziękowania, czy drobne rękodzieło. W ostatniej przestrzeni wystawy narracja skupia się na pierwszych dniach i tygodniach po oswobodzeniu obozu w styczniu 1945r.
Kontynuacją wystawy stałej jest znajdująca się na zewnątrz „Ścieżka Superbohaterów” – wyjątkowe miejsce, które przenosi korzystające z niego dzieci w przeszłość. Ścieżka składa się z siedmiu stref, z których każda dedykowana jest małym „zuchom” – dzieciom, które w czasie II wojny światowej mimo swojego wieku pomagały więźniom obozu. Tych wyjątkowych bohaterów można też odnaleźć na wystawie stałej, oglądając relacje świadków historii. Ścieżka edukacyjna zaprojektowana z myślą o najmłodszych zwiedzających w prosty i sugestywny sposób przekazuje historię dzieci i ich trudną wojenną codzienność.
Historia budynku
Siedzibą muzeum jest zabytkowy budynek, mieszczący się w odległości 200 m od byłego Niemieckiego Nazistowskiego Obozu Koncentracyjnego i Zagłady Auschwitz. Budynek został wzniesiony ok. 1916 roku na potrzeby piekarni, a od 1924 roku był magazynem surowców Zakładu Polskiego Monopolu Tytoniowego. W latach okupacji niemieckiej budynek nosił nazwę Lagerhaus i służył obozowej załodze SS jako magazyn kaszy, mąki i cukru. Po II wojnie światowej należał do Okręgowego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego Państwowych Zakładów Zbożowych w Krakowie. Przez wiele lat stał niezagospodarowany i ulegał zniszczeniu. W 2009 roku w obiekcie przeprowadzono prace wzmacniające konstrukcję, m.in. wykonano izolację fundamentów oraz pokrycie dachu nową dachówką.
Po podpisaniu w czerwcu 2017 r. listu intencyjnego w sprawie utworzenia nowej placówki muzealnej w Oświęcimiu przez wicepremiera, ministra kultury i dziedzictwa narodowego prof. Piotra Glińskiego i starostę powiatu oświęcimskiego Zbigniewa Starca, budynek tzw. Lagerhaus wraz z terenem został przekazany terenem przez małopolskiego wojewodę starostwu powiatowemu w Oświęcimiu z docelowym przeznaczeniem na nowe muzeum.
