30 września 2021 r. to data szczególna dla statystyki publicznej – w dniu zakończenia Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021 obchodziliśmy setną rocznicę pierwszego spisu powszechnego w odrodzonej Polsce.
W 1921 roku w odezwie do narodu sygnowanej przez marszałka Sejmu Ustawodawczego Wojciecha Trąmpczyńskiego pisano: Zjednoczona i odbudowująca swój byt państwowy i gospodarczy Polska stoi przed całym szeregiem niezmiernie doniosłych zagadnień. Ludność, która tak wiele ucierpiała w ciągu długich lat zawieruchy wojennej, wymaga szczególnej opieki; zrujnowany przemysł, zniszczone gospodarstwa i domy mieszkalne – trwałej i szybkiej odbudowy. Zebranie dokładnych i szczegółowych wiadomości o ilości ludności Państwa Polskiego, o podziale jej pod względem płci, wieku, narodowości, wyznania, zawodu, stopnia wykształcenia i zdolności do pracy; zebranie wiadomości o gospodarstwach i stosunkach rolnych, będących podstawą bytu Polski; o stosunkach mieszkaniowych jest palącą potrzebą społeczną i jednem z najpilniejszych zadań Rządu.
Zadanie to zostanie wypełnione przez Pierwszy Powszechny Jednodniowy Spis Ludności Rzeczypospolitej Polskiej.
Organizację spisu powierzono istniejącemu od 1918 roku Głównemu Urzędowi Statystycznemu. W spisie wzięło udział około 70 tys. komisarzy spisowych, kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy.
Pierwszy powszechny spis ludności w odrodzonej Polsce został przeprowadzony według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 r. Przygotowany przez GUS arkusz spisowy obejmował informacje dotyczące gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych respondentów. Zawierał również opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości, a także – arkusze okręgowe. W ramach spisu 1921 r. sporządzono także wykazy gminne i powiatowe. Dodatkowo w ramach spisu przeprowadzono unikalne badanie społeczne – spis sierot.
Co ważne, już w pierwszym spisie powszechnym w 1921 r. podkreślano cel realizacji tego badania, zapewniano o bezpieczeństwie danych i wykorzystaniu ich wyłącznie do celów statystycznych. Przejawem tego była treść cytowanej już odezwy marszałka Sejmu Ustawodawczego:
Odpowiadajcie śmiało! Zeznania poczynione w czasie spisu będą używane tylko do celów statystycznych. Nie mogą one być udzielane władzom publicznym, ani też osobom prywatnym w innym celu, w szczególności zaś nie mogą być podstawą do nakładania podatków, przeprowadzania rekwizycji, lub wyłączania dochodzeń sądowych i administracyjnych.
Wyniki spisu nie objęły znaczących zmian demograficznych, które nastąpiły już po jego zakończeniu – repatriacji ludności; ogromnych wewnętrznych migracji w kraju. Zarazem jednak był to jak do tej pory jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości, a także w odrębnych tomach dla każdego województwa.
Według danych ze spisu 1921 liczba ludności Polski wynosiła 25 694 700. Polacy stanowili ponad 69% ludności, Ukraińcy 15%, Żydzi blisko 8%, Białorusini 4%, Niemcy 3%.
Więcej informacji: https://stat.gov.pl/aktualnosci/100-lat-temu-przeprowadzono-pierwszy-spis-powszechny-w-odrodzonej-polsce,388,1.html
Z wynikami spisu z 1921 r. można zapoznać się w Centralnej Bibliotece Statystycznej, która udostępnia opracowania również online: https://cbs.stat.gov.pl/.
