Wystawa „Nowy początek. Modernizm w II RP” w krakowskim Muzeum Narodowym obejmuje 500 dzieł sztuki, przedmiotów codziennego użytku, książek, projektów, makiet. Prezentuje ona różnorodność, dynamikę i oryginalny charakter modernizmu w Polsce w okresie międzywojennym.
„Dla powodzenia modernizacyjnej transformacji kluczowe znaczenie miało współdziałanie struktur państwowych, w tym władz samorządowych, z wieloma innymi podmiotami życia społecznego. Ważną rolę odegrała rozwinięta i mająca jeszcze rozbiorową tradycję działalność rozmaitych organizacji pozarządowych, w tym zwłaszcza spółdzielczości – zarówno świeckiej, jak i związanej z organizacjami religijnymi – a także związków branżowych, wspierających m.in. rozwój nowej architektury czy organizujących życie artystyczne. Promotorami zmian stawali się także cenieni twórcy, jak Zofia Stryjeńska czy Władysław Strzemiński, którym zawdzięczano realizację wielu autorskich projektów na rzecz modernizacji oraz powstanie najważniejszych dzieł sztuki podsumowujących nadzieje i osiągnięcia dwudziestolecia. O tym, że nowe państwo było wartością także dla artystów, świadczyło ich bezpośrednie zaangażowanie na rzecz jego powstania i odbudowy” – pisze w katalogu towarzyszącym wystawie prof. dr hab. Andrzej Szczerski, dyrektor MNK.
Jak zaprojektować funkcjonalną kuchnię? Dlaczego uzdrowiska i sanatoria stały się tak popularne? Jak tworzyć miasta, by były funkcjonalne? Odpowiedzi na te pytania sformułowano wkrótce po odzyskaniu niepodległości, tworząc nowatorskie programy modernizacyjne.
Wystawa dotyka najważniejszych aspektów zachodzących procesów, takich jak budowa nowego państwa, reformy społeczne czy życie codzienne zmieniające się pod wpływem rozwoju technicznego. Prezentowane na wystawie przykłady architektury, koncepcji urbanistycznych, wyposażenia wnętrz mówią o ambicjach racjonalizacji przestrzeni życia. Przykłady eksperymentów malarskich, fotograficznych i typograficznych pokazują próby odnowy ludzkiego widzenia. Wybrane urządzenia techniczne świadczą o fascynacji techniką. Artyści, podobnie jak reformatorzy innych dziedzin życia, dochodzili do wniosku, że sztuka powinna wziąć czynny udział w wielkim dziele naprawy nowoczesnego świata i pomóc stworzyć go na nowo, ale bez powtarzania błędów przeszłości.
Modernizacyjna fala, która nieodwołalnie przekształciła rzeczywistość społeczeństw europejskich, miała podwójne oblicze. Z jednej strony – wynalazki techniczne w postaci przede wszystkim nowych środków transportu, produkcji i porozumiewania się czyniły codzienne życie łatwiejszym i bezpieczniejszym; z drugiej – proces unowocześniania świata doświadczany i opisywany był jako destrukcja tradycyjnych struktur społecznych, degradacja środowiska naturalnego i zdrowia szerokich mas oraz jako zarzewie konfliktów społecznych i zapowiedź rychłego upadku całej nowoczesnej cywilizacji zachodniej.
Wystawa w MNK składa się z kilku przestrzeni (na podstawie przewodnika autorstwa prof. Piotra Juszkiewicza):
W części Diagnozy. Zmierzch Zachodu modernizm prezentowany jest jako różnorodna kontrakcja wobec negatywnych skutków pośpiesznego postępu cywilizacyjnego, podejmowana przez szeroki front reformatorów społecznych i artystów. Wiele programów artystycznych dwudziestolecia międzywojennego formułowanych było z myślą o konieczności wzięcia przez ludzi sztuki udziału w wielkim dziele naprawy świata i wykreowania alternatywnej nowoczesności, która byłaby pozbawiona wad swojej doświadczanej na co dzień wcześniejszej wersji.
Przestrzeń Cele. Nowe państwo, Nowy świat pokazuje, w jaki sposób w II Rzeczypospolitej zadanie budowania nowego świata splatało się w programach artystycznych z zadaniem formowania nowego państwa, które odzyskało niepodległość. Artyści czuli się odpowiedzialni za kształt tożsamości wizualnej nowej Polski i jednocześnie za wszystkie te aspekty architektury, urbanistyki, projektowania przemysłowego i graficznego, malarstwa i rzeźby, które przyczyniały się – ich zdaniem – do wykreowania Nowego Człowieka.
W obszarze Źródła ten nowy człowiek, nowy obywatel Polski, miał być jednostką doskonalszą od ówczesnych ludzi pod względem fizycznym, moralnym, kulturalnym i duchowym. Jego wychowanie miało przynieść pozytywne rezultaty dzięki ożywieniu zapomnianych wartości, które istniały w odległej przeszłości, a przetrwały w enklawach kultury ludowej, sztuce społeczeństw plemiennych czy w twórczości dziecięcej.
Część nazwana Sposoby dowodzi, że generalny plan modernizacji rozpisany był na wiele inicjatyw artystycznych, nurtów i specjalności oraz na różne obszary aktywności. Istotnym jej przedmiotem stało się ludzkie ciało – jego zdrowie, sprawność fizyczna i atrakcyjność. Artyści czynnie włączyli się w swoistą politykę cielesności, projektując nowoczesne sanatoria, obiekty uzdrowiskowe i wypoczynkowe, podejmując tematykę sportową w swoich pracach czy włączając się w akcje edukacyjne dotyczące groźnych społecznie chorób. Podobną aktywność wykazywali twórcy, wspierając szeroko rozumianą edukację: projektując nowoczesne i funkcjonalne budynki szkolne i przedszkolne, niezbędne dla nich sprzęty, edukacyjne książki i gry.
Na wystawie prezentowane są nie tylko dzieła sztuki – malarstwa, rzeźby, grafiki, fotografii oraz przykłady rzemiosła artystycznego – ale także przedmioty codziennego użytku, urządzenia techniczne, makiety architektoniczne i publikacje. Różnorodny charakter eksponatów odpowiada dynamizmowi modernizmu i jego ambicjom spowodowania przemiany w każdej dziedzinie życia.
Ekspozycja nie ma charakteru encyklopedycznego, ale jest opowieścią o dynamice, genezie, charakterze i zasadniczej problematyce modernizmu w międzywojennej Polsce.
Prace na wystawę przyjechały m.in. z Ukrainy.
– To szczęśliwy finał wielkiego przedsięwzięcia. Było to duże wyzwanie logistyczne, także ze względu na sprawy formalne związane z podpisywaniem kontraktu ze stroną ukraińską, co wymagało wielodniowych negocjacji – powiedziała koordynatorka wystawy Katarzyna Szepieniec. Dodatkowym utrudnieniem były problemy z ubezpieczeniem dzieł z uwagi na trwającą w Ukrainie wojnę.
Przyjazd prac do Krakowa jest efektem współpracy z Lwowską Narodową Galerią Sztuki i Muzeum Narodowym we Lwowie. Wypożyczone dzieła to ikona Prorok Eliasz i akwarela przedstawiająca księżną Jarosławnę autorstwa Mychajło Bojczuka, Autoportret w świątyni Luny Drexler oraz rzeźba Lotnik. Projekt pomnika na Cmentarz Łyczakowski Janiny Reichert-Toth.
- Wystawa „Nowy początek. Modernizm w II RP” z cyklu „4 × nowoczesność”
- Parter Gmachu Głównego MNK, al. 3 Maja 1, 30-062 Kraków
- 29 lipca 2022 – 12 lutego 2023
- poniedziałek: nieczynne; wtorek, piątek, sobota: 10.00–19.00; środa, czwartek, niedziela: 10.00–18.00
- kuratorzy: zespół kuratorski pod kierownictwem prof. dr hab. Andrzeja Szczerskiego i prof. UAM dr hab. Piotra Juszkiewicza w składzie: Anna Budzałek, Magdalena Czubińska, Alicja Kilijańska, dr Bożena Kostuch, Joanna Kowalska, dr hab. Mirosław Kruk, Agata Małodobry, Monika Paś, Sabina Serafin, Agnieszka Smołucha-Sładkowska, Magdalena Święch, dr Katarzyna Uchowicz
- koordynatorka: Katarzyna Szepieniec
- projekt aranżacji wystawy: Dagmara Latała i Jacek Latała – Latała Design
Realizacja wystawy „Nowy początek. Modernizm w II Rzeczpospolitej” dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
