Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka jest muzeum górniczym zaliczanym do największych na świecie. Posiada ekspozycje w Zamku Żupnym i w Kopalni Soli w Wieliczce na głębokości 135 m. Zamek i Kopalnia stanowiły od końca XIII w. do 1945 r. jedno przedsiębiorstwo produkujące sól. Obydwa obiekty są wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Od 70 lat w Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka prowadzona jest działalność naukowo-badawcza, wystawiennicza, edukacyjna i wydawnicza. W ostatnim okresie dużą wagę przykłada się do współpracy międzynarodowej – pracownicy instytucji uczestniczą w licznych projektach i konferencjach zagranicznych. Muzeum organizuje także cykliczną Międzynarodową Konferencję Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych. Wszystkie te działania służą promocji historii solnictwa w Polsce i na świecie.
Twórcą Muzeum jest Alfons Długosz – pedagog, wizjoner, społecznik, fotografik i artysta. Był pasjonatem, który ocalił liczne górnicze zabytki. Początki Muzeum sięgają 1951 r. gdy zorganizował pierwszą wystawę prezentującą uratowane w kopalni przedmioty, narzędzia i maszyny. W ich poszukiwaniu przemierzał wraz z górnikiem Franciszkiem Krzeczkowskim dziesiątki kilometrów od dawna nieużywanych i niebezpiecznych wyrobisk. Dzięki jego zaangażowaniu i wysiłkowi powstała unikatowa w skali świata kolekcja dawnych, drewnianych maszyn wyciągowych, które używano w kopalni zanim pojawiły się maszyny parowe. Z czasem zbiory rozrosły się tak bardzo, że A. Długosz postanowił zorganizować Muzeum. Zyskał przychylność Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz kopalni, która przeznaczyła na ten cel zespół komór Russegger i Maria Teresa na głębokości 135 m, a Ministerstwo wsparło projekt środkami finansowymi. W 1956 r. Muzeum stało się oddziałem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, a już od 1961 r. działało jako samodzielna instytucja podlegająca Ministerstwu Kultury i Sztuki. Alfons Długosz został pierwszym dyrektorem Muzeum i funkcję tę pełnił do 1975 r.
W swej wizji muzeum wybiegł w przyszłość o całe dziesięciolecia zapewniając instytucji podziemne kino, punkt pocztowy i kawiarenkę. W sali kinowej, oprócz projekcji filmów, odbywały się konferencje, np. PAN-u, tu także miało miejsce uroczyste otwarcie muzeum. Aby ułatwić zwiedzającym zrozumienie skomplikowanych czasem zagadnień technicznych, namalował wizerunki wielu maszyn i urządzeń, zapewniając oryginalne komentarze do ekspozycji. Obrazy tworzą ujednolicony cykl prac malarskich i są do dziś prezentowane na wystawie.
Oficjalne otwarcie ekspozycji Muzeum w Kopalni Soli miało miejsce 30 września 1966 r. i było włączone w uroczyste obchody Jubileuszu 1000-lecia Państwa Polskiego. Warto zaznaczyć, że Muzeum było już wcześniej częściowo dostępne do zwiedzania.
Zgromadzone zbiory i dokumentacja oraz badania prowadzone przez Muzeum posłużyły do wpisania Kopalni Soli w Wieliczce na pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1978 r.
Muzeum Alfonsa Długosza obejmowało ekspozycję w Kopalni Soli. Kolejni dyrektorzy: Roman Kędra (1975-1992) i Antoni Jodłowski (1992-2015) skupili się na remoncie Zamku Żupnego, dawnej siedziby zarządu solnego przedsiębiorstwa. Dostępny od 1985 r. Zamek Środkowy (historyczna nazwa Dom Pośród Żupy) został przeznaczony na wystawy i magazyny zbiorów, Sala Gotycka pełni też rolę wielickiego Pałacu Ślubów. Natomiast Zamek Północny, po zakończonym w 1992r. remoncie, mieścił siedzibę administracyjną Muzeum, pracownie naukowe, bibliotekę i archiwum. Remont w budynku południowym ukończono w 1996 r. i urządzono w nim pracownie: archeologiczną, plastyczną, konserwacji papieru, salę wystawienniczo-edukacyjną, magazyny oraz restaurację.
W 2013 roku Zamek Żupny został wpisany na Listę UNESCO, tzn. wpis Kopalni Soli w Wieliczce na tej liście został rozszerzony o Zamek Żupny i Kopalnię Soli w Bochni i brzmi obecnie: Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni.
Początek XXI w. to czas zmian aranżacji wystaw w Muzeum w Kopalni Soli. Ważnym wydarzeniem w 2013 r. było włączenie do ekspozycji Muzeum dwóch komór Aleksandrowice, po zabezpieczeniu i remoncie przeprowadzonym dzięki środkom unijnym. W roku 2017 dyrektor Jan Godłowski (funkcję pełni od 2016 r.) podjął decyzję o rozszerzeniu przestrzeni ekspozycyjnej Zamku. W tym celu zakupiono budynek przy ulicy Daniłowicza 12 i przeniesiono tam administrację, pracownie naukowe, bibliotekę i archiwum.
Zwolnione sale w Zamku Północnym obecnie czekają na remont, po jego zakończeniu zostanie w nim zorganizowana ekspozycja stała pt. Solny klejnot w koronie (projekt jest już gotowy), będzie też miejsce dla dużych wystaw czasowych.
Ekspozycje wielickiego Muzeum
Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka posiada ekspozycje w Zamku Żupnym i w Kopalni Soli w Wieliczce na głębokości 135 m.
Zespół Zamku Żupnego obejmuje: Zamek Środkowy (XIII-XIV w.), Zamek Północny (XIV w.), budynek południowy (XIX w.), basztę z czasów króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.), mury obronne najstarszego zamku (k. XIII w.), pozostałości najstarszej w Polsce stołówki pracowniczej (XV w.) i najstarszy w Wieliczce, poszukiwawczy szyb górniczy (poł. XIII w.).
W Zamku Środkowym dostępne są ekspozycje stałe: Pradzieje Wieliczki i okolic, Solniczki – małe arcydzieła sztuki, Sala Gotycka z portretami dawnych zarządców kopalni oraz wystawy czasowe.
Do ważnych zbiorów Muzeum należy kolekcja solniczek. W przeszłości naczynia te świadczyły o statusie oraz zamożności właściciela i wyznaczały miejsce przy stole dla najważniejszej osoby na uczcie. Kolekcja jest zaliczana do najcenniejszych na świecie – gromadzona od 1973 r. – obecnie liczy ok. 1000 obiektów, z których najbardziej reprezentatywne przedstawiono na wystawie. Naczynia przyprawowe pochodzą ze wszystkich kontynentów, wykonane są z różnych materiałów (srebro, złoto, porcelana, agat, majolika, szkło, drewno, fajans, cyna…) i w znanych warsztatach złotniczych oraz wytwórniach porcelany na świecie.
Ekspozycja podziemna – Trasa Muzealna znajduje się w Kopalni Soli na głębokości 135 m. Obejmuje 19 komór, ok. 2000 zabytków i mierzy 1,5 km długości.
Prezentowane są tu następujące wystawy: Tradycje górnicze, Sacrum w dziedzictwie solnym, Geologia złóż solnych Polski, Żupy Krakowskie – przedsiębiorstwo królewskie, Urządzenia i sprzęt do transportu pionowego, Warzelnictwo solne i odwadnianie kopalni, Dawne urządzenia i sprzęt górniczy, Sprzęt do transportu poziomego i pochylnianego, Mechanizacja robót górniczych, Turystyka w kopalni wielickiej, Rezerwat górniczy Maria Teresa (obecnie prowadzone prace zabezpieczające), Dzieje miasta górniczego Wieliczki, Komora Karol z kolejką elektryczną, Urządzenie do transportu pionowego – krzyż konny, Geologia złóż soli kamiennej i siarki (obecnie prowadzone prace zabezpieczające), Kierat do transportu pionowego, Maszyny do transportu pionowego i pochylnianego i Rezerwat górniczy Saurau.
Na terenie Muzeum znajduje się też kaplica św. Jana Pawła II, komora widowiskowa im. Alfonsa Długosza, magazyny zbiorów, a także sala edukacyjna.
Trasę Muzealną zwiedza się w ramach biletu do Kopalni Soli w Wieliczce.
Muzeum podlega Ministerstwu Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.
