Anielska orkiestra w świecie cyfrowym. Digitalizacja stalli z Lubiąża

Muzykujące anioły, ekspresyjne lwy i bujne dekoracje akantowe – fragmenty wyjątkowego zespołu rzeźbiarskiego z XVII wieku przenoszą się do przestrzeni cyfrowej. Fundacja Interaktywne Centrum Poznawcze Collect we współpracy z Muzeum Narodowym we Wrocławiu realizuje projekt digitalizacji stalli anielskich z dawnego kościoła cysterskiego pw. Wniebowzięcia NMP w Lubiążu.

W monumentalnym kompleksie klasztornym w Lubiążu, jednym z największych założeń sakralnych Europy, powstało w XVII wieku dzieło, które do dziś uchodzi za jedno z najwspanialszych osiągnięć barokowej rzeźby drewnianej na Śląsku – stalle anielskie Matthiasa Steinla. Ich bogactwo form, symbolika oraz niezwykła ekspresja figur od wieków budzą zachwyt historyków sztuki, badaczy i miłośników barokowego dziedzictwa. Dziś, dzięki współczesnym technologiom, to unikatowe dzieło zyskuje nowy wymiar. Fundacja Interaktywne Centrum Poznawcze Collect, we współpracy z Muzeum Narodowym we Wrocławiu, realizuje projekt digitalizacji zachowanych fragmentów stalli, dofinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Barokowe arcydzieło otrzyma cyfrowe życie i stanie się dostępne dla szerokiej publiczności.

Steinl i jego arcydzieło

Historia stalli anielskich wiąże się z okresem intensywnej odbudowy i modernizacji klasztoru po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej. Pod rządami opatów Arnolda Freibergera i Johanna Reicha Lubiąż stał się jednym z najważniejszych centrów artystycznych Śląska, przyciągając wybitnych twórców epoki. W 1676 roku do zespołu zatrudnionych artystów dołączył austriacki rzeźbiarz Matthias Steinl – postać, która wkrótce miała ukształtować oblicze barokowej snycerki regionu. Wykształcony prawdopodobnie w Antwerpii lub Amsterdamie, doskonale obeznany ze wzornikami Jeana Le Pautre’a, Steinl zaprojektował dla kościoła klasztornego ołtarze, ambonę, a przede wszystkim stalle, które do dziś uznawane są za jego najwspanialsze dzieło.

Wykonana z dębu konstrukcja obejmowała szesnaście siedzisk po każdej stronie prezbiterium oraz dodatkowe siedziska zamykające całość od zachodu. Nad nimi wznosiła się niezwykle bogata dekoracja rzeźbiarska – bujne akanty formujące baldachimy, płaskorzeźbione ornamenty zaplecków i klęczników, główki anielskie, muszle, fantazyjne woluty. Z gęstwiny akantu wyłaniały się dziesiątki muzykujących puttów – grających, śpiewających lub dzierżących atrybuty związane z muzyką i liturgią. Na balustradzie koronującej konstrukcję ustawiono większe anioły: po stronie północnej grające na instrumentach strunowych, po południowej – na dętych. Całości dopełniały potężne rzeźby lwów strzegących siedzisk i symbolicznie oddzielających sferę sacrum od profanum. Łącznie zespół obejmował aż 56 figur aniołów i puttów, liczbę niespotykaną nie tylko na Śląsku, lecz również w europejskiej sztuce sakralnej.

Anielska orkiestra

Tematem przewodnim tej niezwykłej realizacji stała się anielska orkiestra, prawdziwa musica sacra, w której aż 56 uskrzydlonych puttów i aniołów w zachwycie wyśpiewuje i wygrywa chwałę Stwórcy. To niezwykłe zgromadzenie niebiańskich muzyków oddaje najczystszą formę uwielbienia, gdzie każdy dźwięk staje się modlitwą, a każdy gest – wyrazem boskiej radości. Nie jest to jednak orkiestra, którą moglibyśmy usłyszeć w ziemskich świątyniach. Zestaw instrumentów, który artysta umieścił w rękach aniołów – często archaicznych, dawno zapomnianych i nieużywanych już w muzyce barokowej – nie mógłby w rzeczywistości stworzyć harmonijnej kompozycji. I w tym tkwi głęboki zamysł tej realizacji: to celowy zabieg artystyczny, pełen symboliki. Rzeźbiarz pragnął wyrazić coś, co wykracza poza ludzkie zmysły – boską muzykę, doskonałą harmonię sfer niebieskich, niedostępną dla naszych uszu. To melodia wieczności, której nie można zagrać na ziemskich instrumentach, a jedynie wyobrazić sobie w duchowym uniesieniu.

Stalle z Lubiąża zapisały się w historii jako pierwsza na Śląsku tak monumentalna realizacja motywu anielskiej orkiestry. Stały się artystycznym drogowskazem i źródłem natchnienia dla kolejnych mistrzów, którzy sięgali po ten wzniosły temat w cysterskich klasztorach Krzeszowa i Henrykowa, kontynuując tradycję wyrażania niewyrażalnego.

Burzliwe losy stalli anielskich

Losy lubiąskich stalli potoczyły się dramatycznie, zapisując bolesny rozdział w historii europejskiego dziedzictwa sakralnego. W 1943 roku, gdy grzmoty drugiej wojny światowej wstrząsały fundamentami cywilizacji, cały ten monumentalny zespół został w pośpiechu zdemontowany i ewakuowany z klasztoru. Rozpoczęła się wówczas wieloletnia tułaczka dzieła, które przez dziesięciolecia przemieszczano między skrytkami i prowizorycznymi składnicami, pozbawiając je pierwotnego kontekstu oraz funkcji.

Nigdy nie udało się już odtworzyć pierwotnej, monumentalnej całości. Wojenna zawierucha i powojenny chaos bezpowrotnie rozproszyły ten wspaniały zespół na pojedyncze fragmenty.   Gdy nadszedł czas porządkowania powojennej rzeczywistości, ocalałe elementy stalli odnaleziono w prowizorycznych składnicach muzealnych w Krzeszowie i Lubomierzu. Stamtąd rozpoczęły swoją kolejną wędrówkę – tym razem do różnych miast Polski, między innymi do Stężycy i Siedlec, gdzie zyskały nowe życie w zupełnie nowym kontekście.

Fragmenty dzieła Matthiasa Steinla przekazano m.in. Diecezji Siedleckiej jako swoistą rekompensatę za wojenne zniszczenia, jakby próbowano jednym dziedzictwem zaleczyć rany zadane innemu. Choć ozdobne siedziska uległy zniszczeniu, zachowane rzeźby anielskie otrzymały nową misję: wkomponowano je w strukturę ołtarza głównego oraz dwóch ołtarzy bocznych w kościele w Stężycy koło Dęblina. Niebiańska orkiestra, która niegdyś wypełniała monumentalną przestrzeń opactwa cysterskiego w Lubiążu, znalazła swoje miejsce w skromniejszej, lecz nie mniej sakralnej przestrzeni parafialnej świątyni. W ten sposób muzykujące anioły i putta z lubiąskiej „orkiestry niebiańskiej” zyskały nowy dom – daleko od pierwotnego miejsca, lecz wciąż świadcząc o niezwykłym kunszcie barokowej sztuki sakralnej.

Do dziś przetrwała jedynie część elementów zespołu: figury aniołów z misternie wyrzeźbionymi skrzydłami, fragmenty ornamentów roślinnych oraz detale architektoniczne. Każdy z tych ocalałych obiektów stanowi bezcenne świadectwo dawnej świetności lubiąskiego kościoła i niepowtarzalny dokument kunsztu Matthiasa Steinla. Zachowane relikty dawnej całości, należące obecnie do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, poddawane są obecnie digitalizacji.

Cyfrowa przyszłość barokowego dziedzictwa

Od eksponatu muzealnego do modelu 3D

W ramach projektu realizowanego przez Fundację Interaktywne Centrum Poznawcze Collect oraz Muzeum Narodowe we Wrocławiu podejmowane są kompleksowe działania mające na celu przeniesienie zachowanych fragmentów lubiąskich stalli anielskich do świata cyfrowego. Specjalistyczne zespoły wykorzystują najnowocześniejsze techniki rejestracji przestrzennej, w tym skanowanie 3D światłem strukturalnym oraz zaawansowaną fotogrametrię opartą na setkach fotografii wykonywanych dla każdego obiektu. Efektem tego złożonego procesu będą cyfrowe modele o wyjątkowo wysokiej rozdzielczości, wiernie oddające geometrię rzeźb, fakturę drewna, ślady dłuta oraz najdrobniejsze detale snycerskiej dekoracji. Nad poprawnością merytoryczną i konserwatorską całego procesu czuwają historycy sztuki i konserwatorzy Muzeum Narodowego we Wrocławiu, co gwarantuje najwyższy poziom naukowy projektu. Jest to pierwsze tak kompleksowe opracowanie cyfrowe zachowanych fragmentów stalli anielskich.

A jak wygląda cały proces?

Konserwatorskie przygotowanie obiektów

Pierwszym i niezwykle istotnym etapem realizacji projektu była selekcja oraz przygotowanie obiektów do digitalizacji. Zadania te przeprowadzono we współpracy z Działem Konserwacji Sztuki Muzeum Narodowego we Wrocławiu, którego doświadczenie i precyzja są kluczowe w pracy z delikatnymi, XVIII-wiecznymi zabytkami. Zanim jakikolwiek element trafił przed obiektyw skanera 3D, musiał zostać odpowiednio zabezpieczony, oczyszczony i przygotowany w taki sposób, aby możliwe było uchwycenie najdrobniejszych detali bez ryzyka uszkodzenia bezcennego oryginału. Konserwatorzy z najwyższą starannością oceniali stan zachowania każdego fragmentu, usuwali kurz i zabrudzenia oraz stabilizowali elementy konstrukcyjne. To etap, który rzadko trafia na pierwszy plan, ale jednocześnie absolutnie niezbędny, by XVIII-wieczne drewno mogło bezpiecznie „spotkać się” z technologiami XXI wieku.

Nowoczesne techniki digitalizacji. Od zdjęć do trójwymiarowej rekonstrukcji.

W ramach projektu digitalizowanych jest pięćdziesiąt zachowanych elementów zespołu. Do ich rejestracji wykorzystuje się połączenie skanowania 3D światłem strukturalnym oraz fotogrametrii z zastosowaniem techniki crosspolaryzacji. Każdy obiekt fotografowany jest setki razy, co pozwala na niezwykle wierne odwzorowanie jego kształtu, koloru i struktury powierzchni. Taka ilość materiału wizualnego jest niezbędna do prawidłowej rekonstrukcji geometrii i tekstury powierzchni przez specjalistyczne oprogramowanie fotogrametryczne. Fotografowanie odbywa się w ściśle kontrolowanych warunkach, z użyciem precyzyjnego stołu obrotowego oraz profesjonalnego, jednolitego oświetlenia. Zastosowanie zaawansowanych technik pozwala wyeliminować niepożądane refleksy światła, zachować spójność kolorystyczną i wydobyć nawet najsubtelniejsze detale rzeźbiarskie – od delikatnych fałd anielskich szat po drobne nacięcia dłutem w ornamentach roślinnych. Dokumentacja fotograficzna stanowi jeden z najbardziej czasochłonnych etapów całego procesu.

Po zakończeniu etapu fotograficznego rozpoczyna się złożony proces przetwarzania danych i modelowania 3D. Setki zdjęć każdego obiektu analizowane są przez oprogramowanie, które identyfikuje wspólne punkty na kolejnych fotografiach i stopniowo rekonstruuje trójwymiarową formę rzeźby. Efektem tej pracy są wysokiej jakości modele 3D, opracowywane w kilku wariantach. Wersja archiwalna, o najwyższej możliwej rozdzielczości, przeznaczona jest do celów badawczych i konserwatorskich oraz stanowi cyfrowy zapis aktualnego stanu zachowania obiektu. Wersja prezentacyjna jest zoptymalizowana pod kątem publikacji internetowej i umożliwia swobodne oglądanie modeli przez użytkowników. Z kolei wersja przygotowana do druku 3D spełnia wymagania technologiczne niezbędne do wykonywania fizycznych rekonstrukcji i kopii.

Metadane i popularyzacja wiedzy

Równolegle z pracami technologicznymi prowadzone jest szczegółowe opracowanie metadanych. Każdy zdigitalizowany fragment opisywany jest zgodnie z międzynarodowym standardem Dublin Core, co umożliwia jego łatwe wyszukiwanie, integrację z innymi repozytoriami oraz funkcjonowanie w globalnej sieci cyfrowego dziedzictwa kulturowego. Oprócz specjalistycznych opisów powstają również treści popularyzatorskie, przybliżające historię stalli anielskich, ich znaczenie artystyczne i kulturowe oraz kulisy procesu digitalizacji. Dzięki temu projekt łączy precyzyjną dokumentację naukową z szeroko rozumianą edukacją i popularyzacją wiedzy.

Kontrola jakości na każdym etapie

Całość prac objęta jest rygorystyczną, wieloetapową kontrolą jakości. Modele 3D są szczegółowo weryfikowane pod kątem kompletności, poprawności geometrycznej oraz kompatybilności z różnymi środowiskami cyfrowymi, w tym aplikacjami VR/AR i technologiami druku 3D. Tekstury sprawdzane są pod względem wierności kolorystycznej z użyciem wzorników barw, eliminowane są artefakty cyfrowe, a rozdzielczość plików dostosowywana tak, by jak najwierniej oddać charakter powierzchni zabytkowego drewna. Kontroli podlega również dokumentacja fotograficzna, oceniana pod kątem zgodności z najwyższymi standardami archiwalnymi.

Otwarte zasoby dla szerokiego grona odbiorców

Ostatnim etapem projektu jest finalna obróbka i udostępnienie zasobów w formie przyjaznej dla użytkowników. Zdigitalizowane obiekty prezentowane są jako interaktywne modele 3D, dostępne bezpośrednio w przeglądarce internetowej, bez konieczności instalowania dodatkowego oprogramowania. Pliki zostały również udostępnione do pobrania w popularnych formatach, kompatybilnych z narzędziami badawczymi i technologiami druku 3D. Wybrane modele trafiły na stronę Fundacji Collect, a całość została opublikowana na międzynarodowych platformach Sketchfab i Europeana. Projekt został objęty prestiżowym programem Sketchfab Cultural Heritage Program, co zapewnia jeszcze wyższe standardy publikacji oraz szeroką dostępność zasobów dla odbiorców z całego świata.

Wszystkie materiały udostępnione zostały na otwartej licencji Creative Commons BY-NC-SA, z przeznaczeniem do celów naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich. Dzięki temu cyfrowe modele stalli anielskich staną się narzędziem pracy dla badaczy, konserwatorów, edukatorów i studentów, a także szansą na kontakt z wyjątkowym dziedzictwem dla osób, które nie mają możliwości bezpośredniego obcowania z muzealnymi zbiorami. Cyfrowa przestrzeń otwiera barokowe dziedzictwo na nowe formy poznania i doświadczania sztuki, przekraczając bariery czasu, miejsca i fizycznej dostępności.

Pomost między przeszłością a przyszłością

Digitalizacja zabytku to nie tylko proces techniczny – to również działanie o głębokim wymiarze społecznym i edukacyjnym. Przeniesienie obiektów historycznych do postaci wirtualnej pozwala na ich zachowanie w przypadku uszkodzenia czy zniszczenia oryginału. Tworzy się swoisty cyfrowy „backup” naszego dziedzictwa kulturowego, który może służyć przyszłym pokoleniom.

Zasoby będą dostępne w formatach interaktywnych na platformach Sketchfab i Europeana, umożliwiających ich oglądanie, obracanie, powiększanie oraz pobieranie. To pozwoli badaczom, studentom i pasjonatom sztuki z całego świata na analizowanie detali dzieła, które w oryginale nie jest już dostępne w całości. W dłuższej perspektywie projekt otwiera również drogę do stworzenia pełnej cyfrowej rekonstrukcji stalli, a także wykorzystania technologii rozszerzonej rzeczywistości, dzięki której będzie można na nowo podziwiać barokową orkiestrę anielską w jej dawnym splendorze.

Przeniesienie fragmentów stalli anielskich do świata cyfrowego to przykład nowoczesnego podejścia do ochrony zabytków, w którym technologia staje się sprzymierzeńcem historii. Dzięki zaangażowaniu Fundacji Collect, specjalistów z Muzeum Narodowego we Wrocławiu i wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jeden z najcenniejszych zabytków śląskiego baroku otrzymuje nową, wirtualną przestrzeń – dostępną, bezpieczną i trwałą. Cyfrowa dokumentacja pozwoli zachować pamięć o dziele, które przez wieki inspirowało mnichów, twórców i wiernych, a dziś na nowo rozpala wyobraźnię tych, którzy chcą poznać historię jednego z najcenniejszych dzieł śląskiego baroku.

Informacje o projekcie: https://stalleanielskie.pl/

Modele: https://sketchfab.com/stalle_anielskie

————————–

Projekt „Stalle Anielskie. Cyfrowa przestrzeń sztuki sakralnej” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.