Cenne starodruki w Bibliotece UKSW

Około tysiąca starych druków, w tym dwa XV-wieczne, liczy kolekcja zabytkowych woluminów Biblioteki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Wśród zbiorów znajdują się m.in. bezcenny pierwodruk Biblii Wujka oraz Wulgata z drzeworytem Albrechta Dürera – poinformowali przedstawiciele uczelni.

Łącznie księgozbiór Biblioteki UKSW liczy ponad 300 tys. książek. Jednak około 1000 z nich stanowią niezwykle cenne, zabytkowe księgi, przechowywane w magazynie zbiorów specjalnych. Jak wyjaśniają pracownicy placówki, tylko w wyjątkowych sytuacjach i z wyjątkowych powodów są one udostępniane i pokazywane. Wiele z nich wymaga specjalistycznej, kosztownej konserwacji.

Krótko po Gutenbergu

– Posiadamy (w naszej bibliotece – przyp. PAP) dwa inkunabuły, czyli najwcześniejsze drukowane księgi, które powstały przed 1501 r. Wyglądem zewnętrznym, krojem czcionek, układem kolumn naśladują one książki rękopiśmienne – wyjaśnia kustosz biblioteczny dr Maciej Matraś. – Najstarszy nasz inkunabuł to „Zophihlogium” Jacobusa Magni lub Jacquesa Legranda wydany ok. 1475 w Strasburgu. Drugi to „Fortalitium fidei” napisany przez Alphonsusa de Spina, a wydany w Norymberdze w 1494 r.

Jak dodaje specjalista, te dwa inkunabuły powstały więc zaledwie kilkadziesiąt lat po wydrukowaniu pierwszej księgi, co uczynił Johannes Gutenberg w 1440 lub 1450 r.

Jednak niezwykle cennych starodruków Biblioteka UKSW posiada blisko 1000. Kolekcja ta pochodzi z lat 1501-1800 i składa się z: 68 druków XVI-wiecznych, 318 XVII-wiecznych oraz 528 XVIII-wiecznych.

Dzieła reprezentują wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy, choć dominują te o charakterze religijnym. Dużą część stanowią druki z zakresu teologii, prawa (zarówno świeckiego, jak i kanonicznego), homiletyki (działu teologii, zajmującego się kaznodziejstwem i kazaniami), filozofii, historii oraz liturgii i talmudyzmu. Spotkać można także encyklopedie i słowniki.

Jak wyjaśniają przedstawiciele UKSW, niemal połowa kolekcji to spadek po bibliotekach Wydziałów Teologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Warszawskiego, które po rozwiązaniu ich w 1954 r. przez władze komunistyczne, stały się podstawą utworzenia Akademii Teologii Katolickiej.

Konserwacja i digitalizacja

Wszystkie najcenniejsze publikacje przechowywane są w magazynie Pracowni Starych Druków i Zbiorów XIX-wiecznych, gdzie stale monitorowana jest temperatura i wilgotność powietrza.

– Każdy wolumin zanim tutaj trafi musi być odpowiednio zdezynfekowany. Egzemplarz niezdezynfekowany może bowiem zakazić cały zbiór grzybem, pleśnią lub innymi drobnoustrojami – wyjaśnia dr Matraś. – Proces dezynfekcji odbywa się w specjalnej komorze, w której książki są gazowane substancją eliminującą szkodliwe substancje.

Choć księgozbiór biblioteki jest wyjątkowo ciekawy, to dotychczas tylko w niewielkim stopniu wykorzystywany był do badań naukowych. Jest to związane ze stanem ich zachowania. Niestety, jak tłumaczy specjalista, większość zabytkowych woluminów wymaga pilnej konserwacji. Biblioteka UKSW od 2015 roku systematycznie pozyskuje środki z programów ministerialnych na gruntowną konserwację i digitalizację wybranych dzieł.

– W ostatnich latach zrealizowaliśmy kilka tego typu projektów – mówi dr Matraś. – Konserwację zlecamy na zewnątrz. Jest to bardzo specjalistyczny i kosztowny zabieg. Dlatego podczas trwania projektu możliwe jest zabezpieczenie kilku, najwyżej kilkunastu zabytkowych egzemplarzy. Do tej pory w pełni zakonserwowaliśmy i zdigitalizowaliśmy kilkadziesiąt naszych pozycji.

Kustosz wyjaśnia, że do lat dziewięćdziesiątych, a nawet dwutysięcznych, przeprowadzono na strych dziełach tzw. konserwację gruntowną. Bloki książek były rozbierane, wszelkie niedoskonałości poszczególnych kart naprawiano i maskowano, a oryginalne okładki często usuwano i zastępowano standardową oprawą introligatorską. Po takiej konserwacji na książce nie było widać upływu setek lat.

– Teraz konserwuje się zabytkowe woluminy bardziej odpowiedzialnie; tak aby zachować jak najwięcej substancji historycznej, zgodnie ze współczesnymi decyzjami konserwatorskimi w ochronie materiałów bibliotecznych: maksimum zachowania – minimum ingerencji. Eliminuje się szczegóły, które mogą wpłynąć na destrukcję książki, ale tak, żeby zachować jej wygląd. Jest to konserwacja doraźna, zachowawcza – wyjaśnia dr Matraś.

Bogata kolekcja Biblii

W księgozbiorze starych druków UKSW ważne miejsce zajmuje kolekcja Biblii. Na uwagę zasługuje m.in. „Biblia Testamenti Veteris” wydana we Frankfurcie nad Menem w 1677 r. Jest to wydanie zwokalizowanego, opracowanego przez uczonych żydowskich między VII a IX w., tzw. tekstu masoreckiego Biblii Hebrajskiej, na podstawie wcześniejszych edycji poliglotycznych.

Ciekawą edycją czterech ewangelii tzw. Biblii gockiej, czyli przekładu Biblii z języka greckiego na język gocki, dokonanego w początkach IV w., stanowi wydana w Oxfordzie w 1750 r. „Sacrorum evangeliorum versio gothica ex Codice argenteo emendata”.

Na uwagę zasługuje także „Biblia Sacra utriusque Testamenti” z roku 1530 z Norymbergi. To łacińskie wydanie Wulgaty wyszło w okresie, kiedy ukazał się już niemiecki przekład Nowego Testamentu autorstwa Marcina Lutra. Zostało ono ozdobione pięknymi drzeworytami przypisywanymi samemu Albrechtowi Dürerowi.

W zasobach religijnych znajduje się również rodzime dzieło – pierwodruk polskiego tłumaczenia Biblii ks. Jakuba Wujka, wydany przez drukarnię Łazarzową w 1599 roku w Krakowie.

Poza tym Biblioteka poszczycić się może cennym komentarzem do Dziejów Apostolskich oraz Ewangelii św. Marka Erazma z Rotterdamu wydanym w roku 1524 w Bazylei przez oficynę Jana Frobena. Jej wartość podnosi pochodząca z epoki piękna, ślepo tłoczona skórzana oprawa. Ciekawostką w tym woluminie jest rękopis z XV w. napisany na pergaminie, użyty jako wyklejka w oprawie.

Wyjątkową pozycję w księgozbiorze zajmuje „Gniazdo cnoty” – pięknie ilustrowany herbarz z XVI w. autorstwa Bartosza Paprockiego. Innym interesującym dziełem jest VII-wieczne krakowskie wydanie historii Obrazu Jasnogórskiego Ambrożego Nieszporkowicza. Warto również wspomnieć o jednym z pierwszych kodeksów dyplomatycznych jakim jest „Codex diplomaticvs Regni Poloniae et Magni Dvcatvs Lithvaniae” sporządzony przez Macieja Dogiela, wydany w Wilnie w roku 1758.

Dni Książki Dawnej

Z zabytkowymi dziełami Biblioteki można zapoznać się podczas cyklicznej wystawy „Dni Książki Dawnej”, która organizowana jest corocznie od 2013 r. Wystawie towarzyszą prelekcje, wykłady, konferencje i pokazy związane z tematyką danego spotkania. Do tej pory obyło się siedem tego edycji tego wydarzenia.

Źródło: UKSW