Muzeum Polaków Ratujących Żydów, świadome wyjątkowego charakteru miejsca, w którym się znajduje, wychodzi poza ramy tradycyjnej pracy muzealniczej i angażuje się w ochronę dziedzictwa Markowej. Muzeum, we współpracy z Zagrodą – Muzeum Wsi Markowa, od trzech lat realizuje program „Muzeum w przestrzeni Markowej”. Program ten ma na celu zachowanie i upowszechnianie dziedzictwa wsi, obejmującego nie tylko historię i kulturę, ale także unikalny krajobraz, który jest nierozerwalnie związany z życiem i tożsamością osób, którym poświęcona jest działalność obydwu markowskich muzeów – Rodziny Ulmów oraz innych Sprawiedliwych z Markowej.
Ważnym elementem działań Muzeum Polaków Ratujących Żydów na rzecz ochrony i pielęgnacji krajobrazu jest organizowane od dwóch lat Seminarium Markowskie. Termin seminarium zbiega się z Międzynarodowym Dniem Krajobrazu, obchodzonym 20 października, w tym roku pod hasłem „Uzdrawiając(y) krajobraz”. Podkreśla to rolę krajobrazu jako istotnego elementu dziedzictwa kulturowego.
Muzeum Polaków Ratujących Żydów koncentruje się na zachowaniu autentyczności miejsc pamięci w Markowej oraz ochronie genius loci cennych i unikatowych obszarów. W poprzednich latach Muzeum, w ramach tworzonej Strategii Muzeum, organizowało inne wydarzenia związane z Międzynarodowym Dniem Krajobrazu. W 2020 roku, we współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Markowej, Muzeum Pałac Króla Jana III w Wilanowie oraz Fundacją Kolegium Wigierskie, zorganizowane zostało seminarium on-line „Muzeum w przestrzeni”. W 2021 roku zrealizowane było seminarium „Akademia Genius Loci”. Z kolei w 2022 roku odbyło się seminarium zatytułowane „Krajobraz terytorialny i kulturowy Markowej”.
Seminarium Markowskie to już cykliczne spotkania, które stają się platformą dyskusji o roli muzeów w sprawowaniu opieki nad miejscami dziedzictwa i ich rzecznictwa w sprawie ochrony krajobrazu kulturowego.
Tegoroczne Seminarium Markowskie nosiło tytuł „Dziedzictwo i rozwój. Muzeum jako podmiot moralnej odpowiedzialności za przestrzeń dziedzictwa i instytucja pracy twórczej działająca na rzecz dobrobytu człowieka i dobra wspólnego”. Nawiązano nim do treści i intencji Karty Solidarności oraz do promowanej w ramach tej instytucji idei organicznego kształtowania tożsamości przestrzeni publicznych. Seminarium skupiło się na etycznych aspektach troski o dziedzictwo lokalne. Wieś Markowa posłużyła w nim jako studium przypadku, a strategia Muzeum Polaków Ratujących Żydów jako przykład systemowych działań skierowanych na interpretację dziedzictwa Markowej, a zwłaszcza na odczytanie losów tej społeczności podczas II wojny światowej. W ten sposób koncepcja rozwoju Muzeum Polaków Ratujących Żydów, jako instytucji kultury o znaczeniu zarówno lokalnym, jak i globalnym, będzie tworzona w oparciu o autentyczny i żywy przekaz społecznych wyobrażeń, oczekiwań i aspiracji.
Moderatorem II Seminarium Markowskiego był Waldemar Rataj, dyrektor Muzeum Polaków Ratujących Żydów. Uzasadnił on, dlaczego Muzeum to angażuje się w pozornie odległe zagadnienie ochrony krajobrazu i przedstawił problematykę tegorocznych spotkań. Ich program skoncentrowany był na roli muzeów w edukacji o etyce i w wychowaniu moralnym, a także na ich misji w przygotowaniu współczesnego człowieka do funkcjonowania w dynamicznie zmieniającym się świecie.
Wykład wprowadzający do całego Seminarium wygłosiła dr Renata Pater, adiunkt Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Naukowego – Akademia Sprawiedliwych, ekspert w dziedzinie pedagogiki kultury pamięci i edukacji muzealnej. Przedmiotem jej wykładu była refleksja na temat pedagogiki kultury pamięci w Strategii Muzeum Polaków Ratujących Żydów, a w szczególności analiza swoistego studium edukacji muzealnej, jakim jest projekt „Szkoła Etyki Muzeum Ulmów”. Jest to w chwili obecnej najważniejszy projekt tego Muzeum – przedsięwzięcie kulturotwórcze w równej mierze realizujące funkcję naukowo-badawczą, jak i kluczową w perspektywie rozwoju tej instytucji funkcję edukacyjną.
Komentarz do wystąpienia dr Renaty Pater wygłosił prof. Michał Woźniak – wybitny muzealnik, muzeolog i historyk sztuki, wieloletni dyrektor Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy, a wcześniej Muzeum Okręgowego w Toruniu, emerytowany profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, członek wielu towarzystw muzealnych, współzałożyciel i prezes Stowarzyszenia Muzealników Sztuki Inżynieryjnej.
Prezentacji założeń programu edukacyjnego „Szkoła Etyki Muzeum Ulmów” dokonał Szymon Bródka, pracownik Muzeum Polaków Ratujących Żydów, koordynator działań realizowanych w ramach tego strategicznego dla Muzeum projektu.
Kulminacyjnym punktem pierwszego dnia Seminarium było spotkanie Podkarpackiej Resursy Kultury Pamięci. Wykład wprowadzający na temat roli współczesnego muzeum i edukacji muzealnej wygłosił prof. Michał Woźniak, który zaprezentował też, po raz drugi publicznie, stworzoną przez siebie definicję muzeum. Można spodziewać się, że stanie się ona wkrótce przedmiotem debaty na temat statusu i funkcji muzeum w polskim ustroju kultury i ochrony dziedzictwa. W panelu, który odbywał się bezpośrednio po wykładzie prof. Woźniaka wystąpili: dr Jerzy Wowczak, architekt i urbanista, wykładowca Uniwersytetu Andrzeja Frycza Modrzewskiego, współtwórca powstającej Strategii Muzeum Polaków Ratujących Żydów, dr Renata Pater oraz dr Leopold Zgoda, filozof, etyk, członek – założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego – Akademia Sprawiedliwych.
Podczas drugiego dnia Seminarium architekt i urbanista, dr Jerzy Wowczak, przedstawił rezultaty projektu akademickiego, zrealizowanego ze studentami 4. roku Wydziału Architektury i Sztuk Pięknych Uniwersytetu Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Celem przeprowadzonego przedsięwzięcia edukacyjnego było opracowanie koncepcji zagospodarowania przestrzennego wsi Markowa, której założeniem było zachowanie harmonii wartości przestrzeni publicznej oraz korelacja oryginalnego dziedzictwa historyczno-kulturowego wsi ze współczesnymi potrzebami jej mieszkańców i rozwojem funkcji turystycznych Markowej. W trakcie spotkania dr Wowczak zaprezentował szereg propozycji planistycznych i własne wnioski z przeprowadzonego eksperymentu dydaktycznego. Należy podkreślić, że Markowa posłużyła jedynie jako studium przypadku, a zaprezentowane pomysły mają charakter jedynie ćwiczeniowy i nie są przeznaczone do bezpośredniej realizacji.
Z kolei dyrektor Przedszkola Nr 1 w Markowej, Monika Szpytma, zaprezentowała realizowany w kierowanej przez nią placówce, pod auspicjami Narodowego Centrum Kultury, projekt – „Archi-przygody”. Jego celem jest rozbudzenie w młodych markowianach zainteresowania architekturą i urbanistyką. Poprzez zabawę, eksperymenty i bezpośrednie doświadczanie, dzieci mają okazję poznać tajniki budownictwa, rozwinąć wyobraźnię przestrzenną, odkryć piękno otaczającej je przestrzeni, a także poznać lokalne dziedzictwo kulturowe w atrakcyjny i dostępny dla swojego wieku sposób. Kto wie, może właśnie wśród tych maluchów są przyszli architekci i urbaniści, którzy za kilkanaście lat będą także projektować przestrzeń Markowej i angażować się w ochronę jej walorów krajobrazowych?
Choć skala tych działań jest różna, łączy je wspólny cel – kształtowanie wrażliwości na piękno, które objawia się zarówno w sztuce architektury, jak i w tożsamości miejscowego krajobrazu.
Punktem kulminacyjnym drugiego dnia Seminarium i zarazem zwieńczeniem jego prac było wystąpienie nestora zintegrowanych wokół Muzeum Polaków Ratujących Żydów pedagogów, głównego autora założeń „Szkoły Etyki Muzeum Ulmów”, dr Leopolda Zgody. W swoim jak zwykle wysoce erudycyjnym wykładzie zaprezentował on uzasadnienie ideowe i wskazał tradycje filozoficzne, z których wywodzi się koncepcja realizowanej przez Muzeum pedagogii.
Wszystkie wykłady i przeprowadzone w trakcie II Seminarium Markowskiego dyskusje miały na celu zasilenie merytoryczne Strategii Muzeum Polaków Ratujących Żydów, a w szczególności wskazanie treści i metod działalności Muzeum w zakresie edukacji, którą w ramach Programu działania i Strategii Muzeum, określa się pojęciem „pola strategicznego”.
Fot. Mateusz Inglot / Dom Ludowy w Markowej poświęcony pamięci Wincentego Witosa
