Dzieje „Starego Zamku” w Łańcucie – zapomniane dziedzictwo, to projekt dwuletni realizowany w latach 2023-2024. Całkowity koszt realizacji zadania wynosi 127 000,00 zł. Projekt jest dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (94 400,00 zł) oraz ze środków Urzędu Miasta Łańcuta (32 600,00 zł) przekazanych do MZŁ za pośrednictwem współorganizatora, tj. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego.
Informacje podstawowe: stanowisko nr 11/AZP102-78/13 w Łańcucie, badane wykopaliskowo w 2017 r.; kierownik badań: Mirosław Mazurek; badania poprzedzały inwestycję związaną z nadbudową i przebudową wraz ze zmianą sposobu użytkowania budynku garażowego oraz budynku świetlicy parafialnej na budynek usługowy – usługi pomocy społecznej Dziennego Domu Pobytu wraz z budową 10 miejsc parkingowych. Chronologia stanowiska: od XIV do 1. połowy XVII w. Funkcja: Obronne Wzgórze Zamkowe ob. Plebańskie, była siedziba rodu Pileckich i Stadnickich. Z powierzchni stanowiska obejmującego 267 arów przebadano 1,65 ara. Zabytki znajdują się w Muzeum-Zamek w Łańcucie, ul. Zamkowa 1, 37-100 Łańcut.
Osoby obecne na konferencji, które będą podsumowywać zrealizowane dotychczas prace i zaprezentują zrekonstruowany materiał archeologiczny to:
-Monika Hozer – archeolog, pracownik MZŁ, wykonawca zadań w projekcie,
-Joanna Dzik – archeolog, wykonawca zadań w projekcie,
-Mirosław Mazurek – archeolog, kierownik badań wykopaliskowych, wykonawca zadań w projekcie,
-Joanna Kluz – historyk, kierownik Działu Historii Miasta.
Celem przyświecającym realizacji projektu jest zobrazowanie, za pośrednictwem pozyskanych zabytków, czasów panowania pierwszych właścicieli Łańcuta, tj. Pileckich i Stadnickich. Równie istotna pozostaje konieczność ugruntowania wiedzy historycznej i wyeksponowania spraw, które w znacznym stopniu pozostają dziś niejasne bądź uległy zapomnieniu. Wiąże się to z przypomnieniem, że Łańcut to historia nie jednego, a dwóch zamków. Kiedy w połowie XVII w. Lubomirscy wznieśli swoją (przejętą następnie przez Potockich), podziwianą do dziś siedzibę, na dawnym Wzgórzu Zamkowym ob. Plebańskim stał jeszcze stary zamek dwóch poprzednich rodów. Od dawna niezamieszkały, zniszczony przez najazdy, przypominał najdawniejsze dzieje Łańcuta. Był symbolem dawnej wielkości miasta, przypadającej na czas rządów Pileckich, a jednocześnie przywoływał jego najbardziej mroczne dzieje związane z działalnością Stanisława Stadnickiego, zw. „Diabłem Łańcuckim”. Odkryte w latach 60. XX w. na Wzgórzu Zamkowym ob. Plebańskim zabytki nigdy nie zostały opracowane, co więcej zaginęły. Sytuacja ta spowodowała, że miejsce to, stanowiące najstarszą tkankę historyczną Łańcuta, nie doczekało się należytego miejsca w historiografii oraz głębszego zaistnienia w świadomości mieszkańców. Rezultatem wprowadzenia do obiegu wyników badań archeologicznych, przeprowadzonych na stanowisku nr 11 w Łańcucie, będzie wzrost wiedzy historycznej oraz zwiększenie świadomości o roli archeologii. W 1982 r. stanowisko archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym ob. Plebańskim zostało opisane jako punkt osadniczy z XIV-XVII w. oraz zewidencjonowane i oznaczone numerem 11. Od 2011 r. Wzgórze Zamkowe ob. Plebańskie znajduje się w rejestrze zabytków województwa podkarpackiego. Całkowita powierzchnia stanowiska obejmuje obszar 267 arów.
Momentem przełomowym w historii Wzgórza stały się badania wykopaliskowe przeprowadzone w 2017 r. Odkryte wówczas zabytki stworzyły na nowo możliwość zaprezentowania tego miejsca, w znacznie pełniejszej, nieznanej dotychczas odsłonie. Nadzory i badania archeologiczne prowadziła firma „Pracownia Archeologiczna Mirosław Mazurek”. Trwały one od maja do lipca 2017 r. Odkryto relikty murów i nawarstwień po istniejącej tu siedzibie rodu Pileckich i Stadnickich. Jest to kluczowe miejsce w rozpoznaniu historii początków miasta, a także osadnictwa przedlokacyjnego. Tylko na powierzchni około 1,65 ara zarejestrowano około dwudziestu tysięcy zabytków, w tym: naczynia, kafle piecowe m.in. z przedstawieniami błazna, aniołami-tarczownikami, wzorami geometrycznymi, rozetkami czy znakami przypominającymi orientalne pismo, ponadto płytki podłogowe, płytki ceglane, monety, zabytki metalowe, szklane i kamienne. Materiał zabytkowy został wydatowany na okres od przełomu XIV/XV w. po 1. połowę XVII w. Zabytki pochodzące ze Wzgórza zaliczane są do jednych z najcenniejszych i bezsprzecznie najstarszych obiektów tyczących się historii Łańcuta.
Dzieje samego Wzgórza, to zarówno historia pokaźnych, bogato wyposażonych budowli, należących do zamożnych i wpływowych rodów, jak i historia ludzi, w tym głów koronowanych, często odwiedzających to miejsce. Doniosłe wydarzenia i liczne decyzje zapadające tu w obecności właścicieli i ważnych gości, mocno rzutowały nie tylko na losy ziemi łańcuckiej, ale i kraju. Pozycja miasta pozostawała kluczowa głównie względem Rusi, którą zarządzano właśnie z Łańcuta. Historia łańcuckiego Wzgórza Zamkowego ob. Plebańskiego, to historia m.in. Ottona Pileckiego (starosty ruskiego), jego żony Jadwigi (matki chrzestnej króla W. Jagiełły) i ich córki Elżbiety (III żony króla W. Jagiełły, królowej Polski w l. 1417-1420) oraz samego Władysława Jagiełły, który gościł w mieście kilkanaście razy, będąc przez 3 lata jego właścicielem. To także historia jednego z największych awanturników I RP, czyli Stanisława Stadnickiego zw. „Diabłem Łańcuckim”. Każda z tych postaci i wiele innych z nimi związanych, tworzyła historię tego niezwykłego miejsca, naznaczonego pięknymi, nierzadko burzliwymi dziejami. Aby przywrócić pamięć tym dziejom konieczna jest dbałość o zabytki odnoszące się do omawianego okresu. Zabytki te, pozyskane w trakcie prac archeologicznych w 2017 r., stanowią namacalny dowód na pozycję historyczną Wzgórza, będąc niezwykle ważnym dopełnieniem dla wydarzeń z nim związanych.
Pierwszy etap prac przeprowadzonych w ramach projektu Dzieje „Starego Zamku” w Łańcucie – zapomniane dziedzictwo, zakończony został w 2023 r. Objął on zabezpieczenie, konserwację i rekonstrukcję materiału zabytkowego obejmującego niemal 20 000 zabytków. W ramach tych prac dokonano wyklejenia naczyń oraz kafli, wygipsowania ubytków wyklejonych naczyń i kafli. Przeprowadzono również konserwację zabytków metalowych z inwentarza zabytków masowych, wykonano dokumentację rysunkową i fotograficzną zrekonstruowanych zabytków, przeprowadzono digitalizację dokumentacji polowej, wykonane rysunki złożono w tablice i ryciny oraz opisano technologię wykonania ceramiki, a także opracowano kwerendę historyczną.
Przeprowadzono również analizy specjalistyczne konieczne do powstania pełnej rekonstrukcji sytuacji kulturowo-chronologicznej tj.: C14 metodą AMS, paleobotaniczną szczątków roślinnych, archeozoologiczną, antropologiczną oraz zapraw murarskich,
Na zakończenie projektu planowane jest wydanie dwujęzycznej publikacji (w j. polskim i angielskim) pozwalającej na upowszechnienie badań w Europie Środkowej.
Efektem końcowym zadania będzie zestawienie, gotowego do wyeksponowania, w pełni zakonserwowanego i zrekonstruowanego materiału archeologicznego będącego źródłem wiedzy na temat Wzgórza i historii jego właścicieli. W oparciu o ten materiał planowane jest utworzenie stałej wystawy archeologicznej w siedzibie Działu Historii Miasta przy MZŁ.
Joanna Garbulińska-Charchut
