21 lutego w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku odbyło się spotkanie poświęcone publikacji „Lagrowi ludzie. Śledztwo i pierwszy proces stutthofski (1945–1946). Opowieść o przemianie” autorstwa dr. Marcina Owsińskiego, kierownika działu naukowego Muzeum Stutthof w Sztutowie – Niemieckiego Nazistowskiego Obozu Koncentracyjnego i Zagłady (1939–1945).
Wydarzeniu towarzyszyła prezentacja zabytków – więziennego pasiaka (kurtka) ze zbiorów sztutowskiego muzeum i makata wykonana przez więźniarki skazane w procesie stutthofskim ze zbiorów MIIWŚ.
W dyskusji wokół książki, którą poprowadził kierownik Działu Dokumentacji Filmowej MIIWŚ Waldemar Kowalski udział wzięli dr Joanna Lubecka z Oddziału IPN Kraków oraz autor publikacji dr Marcin Owsiński. Rozmowę na temat książki rozpoczął Waldemar Kowalski, który zwrócił uwagę obecnych na wydarzeniu na to: „Iż mamy do czynienia z pozycją wyjątkową, która nie tylko wiele wnosi w dziedzinie historii, ale także do historii psychologii, stanowiąc swoisty zapis, analizę psychologiczną oprawców – funkcyjnych z niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof.” Dr Joanna Lubecka z kolei podkreśliła, iż opisywany w książce dr. Owsińskiego proces był wyjątkowy, ponieważ, pomimo że: „Zbiegł się on w czasie nastawania komunizmu w Polsce, to mieliśmy do czynienia z sytuacją, gdzie interes władzy korelował z opinią publiczną, więcej był z nią tożsamy. Komuniści potrzebowali bowiem uwiarygodnienia swoich działań w kraju, ale także na arenie międzynarodowej i doskonale wyczuwali ówczesne nastroje społeczne po wojnie, potrzebę osądzenia obozowych oprawców.” Autor książki zwrócił z kolei uwagę na to, iż same publiczne egzekucje były w pewnym sensie: „jarmarczne, zaś sędziowie spoza Pomorza musieli w trakcie procesu odtwarzać system obozu na podstawie m.in. wspomnień, opisów zeznających więźniów.” Doktor M. Owsiński podkreślił przy tym, że: „Nie bez znaczenia dla procesu były też oględziny sędziowskie, jakie miały miejsce w samym obozie.”
Na promocji obecny był także Jan Małgorzewicz – naoczny świadek egzekucji – wyroku wykonanego publicznie w Gdańsku 4 lipca 1946 roku.
Rozmowę poprzedził pokaz filmowy wydania specjalnego Polskiej Kroniki Filmowej z 1946 roku poświęcony procesowi będącemu przedmiotem publikacji dra Marcina Owsińskiego oraz animacja filmowa zdjęć z tegoż procesu i egzekucji – materiał przygotowany przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.
„Lagrowi ludzie…” Marcina Owsińskiego swoją tematyką obejmuje pierwszą próbę sądzenia osób funkcyjnych z niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. W publikacji zaprezentowano biografie 16 osób, którzy w obozie byli kapo czy blokowymi, objętych śledztwem i postawionych przed sądem. Śledztwo toczyło się w Gdańsku od połowy 1945 r. Proces natomiast przeprowadzono przed Specjalnym Sądem Karnym w kwietniu i maju 1946 r. W wyniku postępowania 11 osób skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano publicznie w Gdańsku 4 lipca 1946 r.
Szacuje się, że od 1945 r., spośród kilku tysięcy SS-manów, nadzorczyń i współpracujących więźniów pełniących różne funkcje w KL Stutthof, przed sądami stanęło łącznie ponad 120 mężczyzn i kobiet. Skazano zaś zaledwie ok. 110 osób. Ostatnie procesy toczyły się w Hamburgu jeszcze w 2022 r.
Tekst: dr Zuzanna Szwedek-Kwiecińska
Foto: MIIWŚ.
