26 stycznia, w przededniu 80. rocznicy wyzwolenia Auschwitz-Birkenau, podpisano dokumenty inicjujące powstanie konsorcjum badawczego European Holocaust Research Infrastructure (EHRI-ERIC). Utworzona sieć skupia najważniejsze europejskie ośrodki badawcze zajmujące się badaniem Zagłady. Polskim koordynatorem jest Żydowski Instytut Historyczny, który wspólnie z Centrum Badań nad Zagładą Żydów
przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN oraz Centrum Badań Żydowskich na Uniwersytecie Łódzkim utworzył krajową strukturę w ramach EHRI-ERIC. Wydarzenie jest jednym z działań towarzyszących polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej.
Inauguracja współpracy nastąpiła po decyzji Komisji Europejskiej z 20 stycznia 2025 roku o ustawieniu Europejskiej Infrastruktury Badań nad Holokaustem jako Konsorcjum Europejskiej Infrastruktury Badawczej (ERIC). Wagę projektu podkreśliła obecność na wydarzeniu Hanny Wróblewskiej, Ministry Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która otworzyła inaugurację. W uroczystości udział wziął również Władysław Teofil Bartoszewski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a Niderlandy, gospodarza EHRI-ERIC, reprezentował Eppo Bruin, Minister Edukacji, Kultury i Nauki. Obecni byli także przedstawiciele Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego oraz Krystyna Budnicka, ocalała z Zagłady Honorowa Obywatelka Warszawy. W trakcie wydarzenia przedstawiciele i przedstawicielki dziesięciu państw założycielskich potwierdzili swoje poparcie dla wspólnych badań nad Zagładą.
Europejska Infrastruktura Badań nad Holokaustem – Europejskie Konsorcjum Infrastruktury Badawczej (EHRI-ERIC) to pierwsza organizacja skupiająca kluczowe instytucje w interdyscyplinarnej dziedzinie dokumentacji i badań nad Holokaustem. Ma na celu zapewnienie dostępu do rozproszonych źródeł archiwalnych, promowanie innowacyjnych badań oraz edukację. Zagłada jest niezaprzeczalnie jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Europy. Świadomość tego, co dokonało się przed osiemdziesięciu laty, nakłada na nas obowiązek pamięci i próby uratowania historii i dziedzictwa, które miało zostać całkowicie zapomniane. Polska obok Austrii, Chorwacji, Czech, Izraela, Niemiec, Rumunii, Słowacji i Wielkiej Brytanii jest jednym z członków założycieli konsorcjum.
Badania nad Zagładą prowadzone są na całym świecie. Wymiana poglądów i opinii pomiędzy badaczami i badaczkami z różnych ośrodków ma kluczowe znaczenie dla rozwoju tej subdyscypliny studiów żydowskich. Ważne jest to także ze względu na rozproszenie źródeł. Materiały dotyczące Zagłady – czy to oryginalne dokumenty, czy źródła wywołane (jak np. video testimonies) były zbierane zarówno w Europie, w obu Amerykach i Australii. Tylko próba dotarcia do możliwie wszystkich ważnych kolekcji archiwalnych pozwala opisać historie z czasów wojny – powiedział dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego dr Michał Trębacz.
Konsorcjum EHRI-ERIC będzie podejmować przede wszystkim działania w takich obszarach, jak: dbanie o szeroki dostęp do źródeł dotyczących Zagłady, inicjowanie i wzmacnianie współpracy badaczy i badaczek, opracowywanie i udostępnianie online wyników badań oraz tworzenie infrastruktury umożliwiającej współpracę międzynarodową. Polskę oprócz koordynatora – Żydowskiego Instytutu Historycznego – w konsorcjum reprezentuje Centrum Badań nad Zagładą Polskiej Akademii Nauk oraz Centrum Badań Żydowskich im. Filipa Friedmana przy Uniwersytecie Łódzkim. Instytucje te będą współpracować m.in. w zapewnieniu jeszcze szerszej cyfrowej dostępności źródeł dotyczących Zagłady. Działanie to wpisuje się jednocześnie w główne założenia polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej.
Fakt ogłoszenia decyzji o powołaniu międzynarodowego konsorcjum zajmującego się Zagładą w Polsce, w Warszawie, ma znaczenie symboliczne przynajmniej z dwóch powodów.
Po pierwsze, Polska jest miejscem, gdzie Zagłada się dokonała. To na jej terytorium znajdują się byłe niemieckie nazistowskie obozy zagłady Auschwitz-Birkenau czy Treblinka. Po drugie, to właśnie w Polsce podjęto już w 1944 roku proces dokumentowania i badania Zagłady. Zainicjowane tutaj prace mają fundamentalne znaczenie dla naszego rozumienia tragicznego losu Żydów w czasie II wojny światowej.
Jak zauważył dr Reto Speck, co-director EHRI: EHRI z powodzeniem wspiera transnarodowe badania i dokumentację Holokaustu od 2010 roku. Dzięki wsparciu naszych członków założycieli i Komisji Europejskiej możemy zapewnić długoterminową stabilność naszej pracy i rozszerzyć nasze działania i usługi. Jednak ustanowienie EHRI jako stałej organizacji europejskiej jest ważne nie tylko ze względów naukowych. Jest to również sygnał, że archiwa i badania nad Holokaustem mają znaczenie i że Europa może rozwijać się tylko wtedy, gdy zrozumie swoją historię i będzie nadal brać pod uwagę lekcje i spuściznę swojego najciemniejszego rozdziału. Dla mnie była to jedna z głównych motywacji do pracy nad doprowadzeniem do powstania ERIC i jestem bardzo zadowolony, że mogę dziś świętować to osiągnięcie.
Początkowo EHRI powstało jako międzynarodowy projekt finansowany z środków Unii Europejskiej w ramach programu badań naukowych i innowacji Horizon 2020. Projekt został zainicjowany w 2010 r. i jest obecnie w trzecim, ostatnim cyklu EHRI-3. Do inicjatywy przystąpiło do tej pory 2 307 instytucji archiwalnych z 64 krajów z całego świata. Funkcję koordynatora wszystkich projektów EHRI pełni NIOD (Instytut Badania Wojny, Zagłady i Ludobójstwa na Królewskiej Niderlandzkiej Akademii Sztuk i Nauk w Amsterdamie).
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma jest jednym z najstarszych ośrodków badawczych na świecie skupiających się na historii Żydów Europy Wschodniej. Założony w 1947 roku przez ocalałych z Zagłady, nadal rozwija opracowane przez nich metodologie badawcze. Zbiory zgromadzone w ŻIH czynią go jedną z najważniejszych
tego typu instytucji na świecie. Szczególne znaczenie wśród znajdujących się w nim kolekcji ma Podziemne Archiwum Getta Warszawskiego, znane jako Archiwum Ringelbluma, które wpisane zostało na listę materialnego dziedzictwa świata UNESCO. Poza aktywnością naukową ŻIH prowadzi działalność edukacyjną, wystawienniczą i popularyzatorską.
Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN od 2003 roku skupia badaczy z różnych dyscyplin humanistycznych. Celem Centrum jest prowadzenie interdyscyplinarnych badań, łączenie różnych metodologii, tworzenie nowych schematów mówienia o Zagładzie, odkrywanie różnych punktów widzenia oraz ukazywanie różnorodności i niejednoznaczności wydarzeń historycznych. Jednostka zaangażowana jest w wiele działań – akademickich, edukacyjnych i wydawniczych.
Centrum Badań Żydowskich im. Filipa Friedmana na Uniwersytecie Łódzkim to dział badawczy powstały w 2005 roku. Głównym obszarem działalności Centrum jest wszechstronne badanie historii getta łódzkiego oraz wojennych losów społeczności żydowskich w regionie łódzkim. Efektem tych badań są publikowane monografie i naukowe opracowania niezwykle bogatej dokumentacji źródłowej getta.
Klaudia Obrębska
