Tegoroczna edycja Dni Twierdzy Kraków jest organizowana od 8 do 17 września 2023 r. przez Urząd Miasta Krakowa we współpracy z Muzeum Armii Krajowej. Organizatorzy przygotowali szereg atrakcji zarówno dla zaawansowanych, jak i dla początkujących miłośników Twierdzy Kraków. Wydarzenie wpisuje się w XXXI Europejskie Dni Dziedzictwa.
Twierdza Kraków to jeden z najciekawszych produktów turystycznych miasta. Jego ideą jest przybliżenie turystom i mieszkańcom dawnego dziedzictwa architektury obronnej Krakowa. Można do niego zaliczyć: Wawel, mury obronne z Bramą Floriańską i Barbakanem, a także ponad sto obiektów XIX-wiecznej Twierdzy Kraków zlokalizowanych w różnych częściach miasta i poza jego granicami administracyjnymi. Wybudowane w okresie 1850-1916 miały bronić Krakowa oraz dróg na Wiedeń i gospodarcze zaplecze cesarstwa przed agresywnym sąsiadem z północy – carską Rosją. Granica między cesarstwami przebiegała tuż na północ od obecnych granic administracyjnych miasta – obecnie dojeżdżają tam autobusy komunikacji aglomeracyjnej.
Do momentu wybuchu I wojny światowej wybudowano około 180 obiektów. Były to nie tylko budynki bojowe, jak forty różnego rodzaju, bastiony, ostrogi bramne, szańce, ale także budynki zaplecza – dawne koszary, magazyny, schrony amunicyjne, garaże, hangary, czy obiekty inżynieryjne. Były zamaskowane zielenią i połączone ze sobą siecią dróg fortecznych. Otaczały miasto, mając w zasięgu swoich dział drogi dojazdowe i doliny rzek – Wisły i jej dopływów. Kraków stał się jednym z najważniejszych miast fortecznych ówczesnej Europy.
W 1918 r. Twierdza Kraków została przejęta z rąk austriackich i przekazana Wojsku Polskiemu. Po II wojnie światowej część budynków zburzono lub rozebrano, ale część zaczęto adaptować do celów cywilnych. Na podstawie układu dróg fortecznych tworzono część współczesnej siatki drogowej miasta, ocalała też w większości dawna zieleń forteczna.
Do chwili obecnej funkcjonuje ponad 100 obiektów Twierdzy. Większość z nich stopniowo była demilitaryzowana i stała się obiektami cywilnymi. Obiekty te z czasem wrosły w tkankę miasta i zostały poddane adaptacji do nowych celów, a otaczająca je zieleń jest wykorzystywana do celów rekreacyjnych. Część budynków stała się własnością Gminy Miejskiej Kraków, która posiada lub zawiaduje ponad 30 z nich, w tym także dawnymi fortami. Zarządzający tym historycznym dziedzictwem w imieniu Gminy starają się, aby budynki odzyskały dawny majestat, ale też i zyskały nowe funkcje. Część budynków powojskowych znajdująca się we władaniu jednostek gminnych została już poddana rewitalizacji, która była finansowana z budżetu miasta Krakowa, a także funduszy Unii Europejskiej i Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa.
Gminne budynki Twierdzy Kraków służą instytucjom miejskim – znajdują się w nich muzea, instytucje kultury, edukacji, część jest wynajmowana firmom lub organizacjom pozarządowym. Tylko w latach 2018-2023 instytucje miejskie objęły we władanie takie obiekty jak: Strzelnicę przy ul. Królowej Jadwigi, Zbrojownię przy ul. Rakowickiej, gdzie swoje zbiory prezentuje Muzeum Fotografii, fort „Borek”, gdzie znajduje się obecnie filia Centrum Kultury Podgórza oraz Biblioteka Polskiej Piosenki, fort „Jugowice” – gdzie znajduje się oddział Muzeum Krakowa, a z końcem września 2023 r. ma być oddane od użytku Centrum Ruchu Harcerskiego. Obecnie trwają prace przy odsłonięciu zarysów bastionów fortu „Kościuszko”, remont fortu „Mistrzejowice”, prace rewitalizacyjne w forcie „Batowice” oraz w forcie „św. Benedykt”.
Gmina inwestuje w swoje obiekty – w latach 2018-2022 jedynie Zarząd Budynków Komunalnych wydał na rewitalizację budynków Twierdzy Kraków 72.2 mln zł, w tym 6 mln zł ze środków Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, 21 mln zł ze środków budżetu państwa i funduszy unijnych.
Produkt turystyczny Twierdza Kraków, który wiąże ze sobą obiekty oraz ich gospodarzy, aby wspólnie prezentować dziedzictwo architektury obronnej miasta, funkcjonuje i wzbudza coraz większe zainteresowanie mieszkańców i turystów. Ma on na celu pokazanie zarówno samych obiektów i całego kompleksu obronnego. Wielu gospodarzy dziedzictwa Twierdzy Kraków na co dzień lub w określone dni umożliwia zwiedzanie z przewodnikiem lub indywidualnie, przygotowuje tablice informacyjne, izby pamięci, eksponuje artefakty z przeszłości, organizuje okazjonalne spotkania, prelekcje lub spacery. Obiekty Twierdzy Kraków zostały też włączone w wytyczone szlaki turystyczne, przygotowany został system identyfikacji wizualnej, materiały promocyjne, specjalny przewodnik oraz strona poświęcona Twierdzy Kraków.
W 2022 r. Gmina Miejska Kraków zorganizowała Dni Twierdzy Kraków, z którymi włączyła się w Europejskie Dni Dziedzictwa w celu popularyzacji tematyki, prezentacji historii i teraźniejszości obiektów oraz pokazując miejsca w Krakowie, które związane były z Twierdzą.
Sukces ubiegłorocznej edycji Dni Twierdzy Kraków spowodował, że do tegorocznej – trwającej od 8 do 17 września 2023 r. przystąpiło znacznie więcej podmiotów, które pokażą zainteresowanym 28 obiektów, w tym mury obronne, 18 fortów, obiekty zaplecza, obiekty doraźnie wspomagające Twierdzę Kraków w warunkach wojennych oraz obiekty, które do dzisiaj służą żołnierzom Wojska Polskiego.
Część z tych obiektów jest użytkowana i można je zwiedzać indywidualnie, grupowo w ramach organizowanych cyklicznie wydarzeń, niektóre są dostępne jedynie z zewnątrz, ale są też obiekty na co dzień niedostępne z uwagi na prowadzoną w nich działalność przez firmy lub instytucje. Dni Twierdzy Kraków są więc okazją, by móc te miejsca odwiedzić. Z okazji Dni zostały też przygotowane specjalne nagrody dla najbardziej aktywnych eksploratorów tajemnic Twierdzy – specjalnie przygotowane książeczki służące do zbierania pieczątek z obiektów i wydarzeń tegorocznej edycji Dni Twierdzy Kraków. Po zebraniu odpowiedniej ich liczby mogą być wymieniane na twierdzowe gadżety survivalowe oraz publikację „Spacerem przez Twierdzę Kraków. Krótki przewodnik po wybranych obiektach” opublikowany w ubiegłym roku przez Urząd Miasta Krakowa.
Organizatorzy, realizatorzy i gospodarze obiektów specjalnie na tegoroczne Dni Twierdzy Kraków przygotowali szereg wydarzeń jak np.: wykłady, zwiedzanie z przewodnikiem, nocne zwiedzanie fortu, prelekcje, spacer historyczno-fotograficzny, wystawy, warsztaty, w tym: warsztaty plastyczne, warsztaty aprowizacyjne, spektakl taneczny, koncert orkiestry wojskowej, koncert pieśni sybirackich, prezentacje multimedialne, prezentacje filmowe, bieg Twierdzy Kraków, pokazy medycyny polowej, wystawę dioram i modeli historycznych.
Szczegółowy program znajduje się na stronie www.twierdzakrakow.pl
Obiekty, które zostaną zaprezentowane w trakcie Dni Twierdzy Kraków w 2023 r.:
Mury obronne i Barbakan – Muzeum Krakowa
Celestat – Muzeum Krakowa
Bastion III „Kleparz”
Fort 2 „Kościuszko”
Fort 12 (bastion IVa) „Luneta Warszawska”
Fort 31 „św. Benedykt”
Fort 41a „Mydlniki”
Fort 45 „Marszowiec”
Fort 47 ½ „Sudół”
Fort 47a „Węgrzce”
Fort 48a „Mistrejowice”
Fort 49 „Krzesławice”
Fort 49 ½a „Mogiła”
Fort 49 ¼ „Grębałów”
Fort 50 ½ O „Barycz”
Fort 51 ½ „Swoszowice”
Fort 52 „Borek”
Fort 52 ½ N „Skotniki”
Fort 52 ½ S „Sidzina”
Fort 52a „Jugowice”
Brama Wola Justowska, brama Bielany
Zakłady Aprowizacyjne Twierdzy Kraków – Muzeum Armii Krajowej
Zbrojownia Twierdzy Kraków – Muzeum Fotografii
Koszary Arcyksięcia Rudolfa – Muzeum Politechniki Krakowskiej
Lotnisko Rakowice – Muzeum Lotnictwa Polskiego
Uniwersytet Ekonomiczny – dawny szpital zakaźny
Koszary pod św. Benedyktem – Muzeum Podgórza
oraz kompleks cały czas służący Wojsku Polskiemu:
6 Batalion Dowodzenia przy ul. Ułanów.
Organizator: Urząd Miasta Krakowa
Realizator: Muzeum Armii Krajowej
Źródło: Muzeum Armii Krajowej
