Jak zbierać informacje o zabytkowych cmentarzach, żeby ze zgromadzonej wiedzy mogli skorzystać np. historycy? Dlaczego do pracy w terenie naprawdę przydają się buty robocze, po co badaczowi obowiązkowa apteczka, jak rozpoznać rodzaje kamienia, fotografować nagrobki i nauczyć się profesjonalnej terminologii? O tym wszystkim przeczytacie w Podręczniku do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju Anny Sylwii Czyż oraz Bartłomieja Gutowskiego.
Książka, którą właśnie wydał Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” (instytucja państwowa powołana w roku 2017 przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego), jest bogato ilustrowana. Na potrzeby publikacji wykonano wiele zdjęć i przygotowano tablice porównawcze oraz spójny zestaw ilustracji. Na ich podstawie można nie tylko odpowiednio opisać nagrobek czy grobowiec, lecz także ‒ bez specjalistycznej wiedzy geologa ‒ samodzielnie rozpoznać kamień, z którego zostały wykonane.
Autorami podręcznika są prof. UKSW dr hab. Anna Sylwia Czyż oraz dr Bartłomiej Gutowski (także z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), historycy sztuki od lat zajmujący się dokumentacją cmentarzy. Swoje badania systematycznie wydają drukiem, w tym tworzą internetową bazę danych obejmującą polskie nekropolie za granicą. W Instytucie Polonika byli także redaktorami naukowymi publikacji zbiorowej Cmentarz Na Rossie w Wilnie – historia, sztuka, przyroda, pierwszego tak wszechstronnego opracowania poświęconego tej wspaniałej nekropolii.
Bez wątpienia autorzy podręcznika są praktykami i z tej wiedzy wypracowanej latami mogą teraz skorzystać inni, nie tylko profesjonaliści. Autorzy książki doradzają, np. jak wykonać zdjęcie, żeby nie tylko było poprawne technicznie, ale dało się z niego odczytać detal rzeźbiarski czy też inskrypcję. Przybliżają również tzw. dobre praktyki inwentaryzatorów, czyli opowiadają zarówno o dbałości i szacunku do miejsc, które odwiedzamy, jak i o aspektach prawnych. Podpowiadają, jak szukać zapomnianych nekropolii i wykonywać plany cmentarzy, co należy zrobić, żeby karta inwentaryzacyjna mogła być wykorzystana w przyszłości.
Jestem dumna z naszego podręcznika, bo to efekt ponad 20 lat wytężonej pracy. Nie chodzi oczywiście o czas samego pisania, ale o dobranie odpowiednich sformułowań i terminów tak, aby pasowały do różnorodności form cmentarnych występujących w różnych krajach. To naprawdę było karkołomne wyzwanie!
mówi Anna Sylwia Czyż.
Cmentarze można poznawać jak malarstwo czy architekturę, ale potrzebne są pewne podstawy oraz uniwersalny, zrozumiały dla każdego język. Nasza książka stara się uporządkować wiele aspektów tego tematu. Docenią to wszyscy zainteresowani, tak profesjonaliści jak i amatorzy. Jest ich przecież coraz więcej, co można zauważyć choćby w mediach społecznościowych
dodaje Bartłomiej Gutowski.
Dorota Janiszewska-Jakubiak, dyrektor Instytutu Polonika, podkreśla, że nie możemy ochronić przed zniszczeniem czy likwidacją wszystkich grobów i nekropolii poza krajem, ale poprzez dokumentację można ocalić pamięć o dawnych mieszkańcach ziem wschodnich, a także o Polakach, którzy zdecydowali się lub zostali zmuszeni udać się na emigrację.
Trzeba uświadomić sobie, jak ważne i pilne są systematyczne działania obejmujące badanie źródeł, prace inwentaryzacyjne, dokumentację fotograficzną oraz publikacje. Prace terenowe są podstawą tych działań, a ich efekty mogą być punktem wyjścia dalszych dociekań. Warto, by badanie i opisywanie obiektów sepulkralnych było przeprowadzane w sposób ujednolicony, z wykorzystaniem wskazówek specjalistów
zauważa.
Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju można zamówić (w cenie 30 zł plus koszty wysyłki) na stronie www.polonika.pl. Jest on także dostępny do ściągnięcia w postaci pliku PDF, wkrótce będzie wydany drukiem w tłumaczeniu na język ukraiński.
prof. UKSW dr hab. Anna Sylwia Czyż
Historyczka sztuki, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, kierowniczka Katedry Sztuki Nowożytnej. W latach 2016‒2021 prodziekan Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych (obecnie Wydział Nauk Historycznych), a w latach 2010‒2016 zastępczyni dyrektora Instytutu Historii Sztuki UKSW. Od końca lat 90. uczestniczy i prowadzi prace dokumentacyjne na terenie Ukrainy i Litwy, a od 2013 r. także w USA. Publikuje z zakresu sztuki nowożytnej, specjalizuje się w Wielkim Księstwie Litewskim (mecenat artystyczny, propagandowe funkcje sztuki) oraz sztuce cmentarzy na dawnych Kresach Wschodnich. Brała udział w polskich i międzynarodowych grantach badawczych. Na swoim koncie pani Anna Sylwia Czyż ma 2 monografie, 45 artykułów w czasopismach naukowych i rozdziałów w monografiach, w tym w języku angielskim i litewskim, oraz 6 rozdziałów w katalogach zabytkowych cmentarzy. Jest też współautorką 3 katalogów zabytkowych cmentarzy i 2 skryptów, a jako członkini zespołu redakcyjnego uczestniczyła w pracach nad 8 monografiami naukowymi. Stypendystka Fundacji Lanckorońskich z Brzezia oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nagrodzona przez „Przegląd Wschodni” (2016) w kategorii Nagroda Krajowa za książkę Fundacje artystyczne rodziny Paców: Stefana, Krzysztofa Zygmunta i Mikołaja Stefana Paców. „Lilium bonae spei ab antiquitate consecratum”. Otrzymała również odznakę honorową Zasłużony dla Kultury Polskiej, medal 80 lat Stowarzyszenia Historyków Sztuki 1934‒2014 oraz nagrodę im. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego (2007) w kategorii najlepszej pracy doktorskiej z zakresu historii, „Belfer Roku” UKSW w 2018 r.
dr Bartłomiej Gutowski
Historyk sztuki, absolwent Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW), gdzie pracuje w Instytucie Historii Sztuki. Prowadzi zajęcia z zakresu sztuki XIX i XX w., współczesnej kultury wizualnej oraz historii estetyki, doktryn artystycznych i filozofii. Pełnił funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Muzeologii. Obecnie jest kierownikiem kierunku ochrona dóbr kultury i środowiska. Prowadzi zajęcia dydaktyczne także w innych ośrodkach, m.in. na Uniwersytecie Warszawskim oraz na Wydziale Grafiki w Wyższej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania WIT.
Autor (samodzielnie i w zespołach) wielu publikacji o charakterze naukowym oraz popularnonaukowym. Na koncie ma ponad 80 tekstów naukowych i popularnonaukowych, a także recenzji i wstępów do katalogów wystaw. Od końca lat 90. XX w. uczestniczy w wyjazdach inwentaryzacyjnych. Członek zarządu Sekcji Polskiej AICA – Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyki Artystycznej oraz członek ICOM – Międzynarodowej Rady Muzeów, a także Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Inicjował i współorganizował konferencje i seminaria naukowe. Współpracował z kilkoma galeriami, był inicjatorem i współtwórcą Galerii Kuluary działającej w Centrum Sztuki Studio. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (2013), odznaką honorową Zasłużony dla Kultury Polskiej (2015), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2017). Otrzymał też Nagrodę Rektora UKSW za wkład w rozwój naukowy uczelni. W kategorii wykładowca został „Belfrem Roku” na UKSW (2019).
