„Wawel Wyspiańskiego”to wyjątkowa wystawa prac artysty skupionych wyłącznie wokół jego szczególnie bliskiej relacji z Wawel. Nie ma przypadku w tym, że zobaczymy ją właśnie w tym roku. Przed 120 laty, na wiosnę, Stanisław Wyspiański opublikował dramat Akropolis, którego akcja toczy się we wnętrzu katedry krakowskiej, natomiast jesienią, wraz z zaproszonym do współpracy krakowskim architektem Władysławem Ekielskim, rozpoczął wielki projekt Akropolis –koncepcję zabudowy wzgórza.
Spójrz na Wawel oczami Wyspiańskiego,
poznaj architekturę wzgórza, która rozbudzała wyobraźnię Mistrza,
doświadcz jego twórczości w tak ważnym dla niego miejscu…
– do tego zachęcać będzie wystawa „Wawel Wyspiańskiego”.
Koncepcja kuratorki i autorki scenariusza Agnieszki Janczyk (opiekującej się na Wawelu Zbiorami Prac na Papierze) zakłada, że wystawę będziemy poznawać w sposób nieoczywisty – w trzech lokalizacjach na wzgórzu. Na parterze Zamku podziwiać będziemy dzieła plastyczne Wyspiańskiego, a w budynkach nr 7 i 9 (okalających dziedziniec zewnętrzny) zapoznani zostaniemy z problemem oddziaływania artysty na innych twórców; tam poznamy także bliżej jego utwory literackie.
– Za sprawą tego zabiegu chcemy zachęcić naszych Gości do przemieszczania się między zabytkowymi budynkami, do refleksyjnego spaceru po wzgórzu. Nawiązując do intelektualnej idei flâneura, a więc swego rodzaju przeżywania przestrzeni w drodze, będziemy nie tylko przyjemnie gubić się i z satysfakcją odnajdywać w topografii Wawelu, ale też podejmiemy próbę zrozumienia konceptu Artysty, fascynację pisarza wzgórzem, architekturą i złożoną historią. Wystawę można też traktować jako spełnienie po wielu latach niezrealizowanego wcześniej cichego marzenia Wyspiańskiego, aby jego prace znalazły się w miejscu tak ważnym dla pokoleń Polaków – mówi prof. Andrzej Betlej, dyrektor Zamku Królewskiego na Wawelu.
OCZAMI WYPIAŃSKIEGO
Agnieszka Janczyk wprowadza Zwiedzających do opowieści o Wawelu Wyspiańskiego za sprawą jego trzech arcydzieł. Są to: Autoportret w kontuszu oraz dwa widoki z Wawelem w tle: Poranek pod Wawelem i Planty w nocy. – Szczególną uwagę zwraca ostatnia z wymienionych prac, znakomity pastel ukazujący nocne Planty z zarysem Wawelu w tle. Obraz ten stał się głównym wątkiem graficznym towarzyszącego wystawie obszernego katalogu.
Opuszczając Zamek, powędrujemy w kierunku budynków nr 7 i 9, mijając katedrę – miejsce fascynujące artystę od najmłodszych lat (w jej cieniu przy ulicy Kanoniczej ojciec Wyspiańskiego Franciszek miał pracownię rzeźbiarską, w której między innymi odnawiał rzeźby katedralne). Zobaczymy m.in. rzadko pokazywane szkice do niezrealizowanych witraży dla katedry: Kazimierz Wielki i Św. Stanisław, a także obiekty związane z dziełami literackimi – rapsodami.
W SERCU AKROPOLIS
Agnieszka Janczyk zwraca uwagę, że drugim wielkim wawelskim projektem Stanisława Wyspiańskiego, obok witraży katedralnych, jest Akropolis. – To niezwykła, wizjonerska koncepcja nowej zabudowy Wawelu, opracowana wspólnie z architektem Władysławem Ekielskim. Na wystawie można zobaczyć zespół niepokazywanych wcześniej rysunków, w tym pochodzących ze zbiorów Zamku – mówi kuratorka. Przypomni o tym również towarzysząca wystawie instalacja architektoniczna na dziedzińcu zewnętrznym nawiązująca do bramy z projektu Akropolis. Uświadamia nam ona skalę, jaką miały mieć budynki projektowane przez Wyspiańskiego. W stosunku bowiem do zaprezentowanej bramy miały być nawet czterokrotnie wyższe.
Wyspiański, przygotowując się do pracy nad projektem, studiował źródła ikonograficzne, wykonywał przerysy oraz rysunki inwentaryzacyjne elementów architektonicznych zamku, dokumentując stan budowli tuż przed opuszczeniem jej przez wojsko austriackie, głównie w roku 1904.
– Twórcy postanowili nie ingerować w zabytkową strukturę zamku i katedry, planowali jednak przekształcenia dawnych królewskich stajen i wozowni, już przebudowanych na potrzeby wojska. Zamierzali wyburzyć poaustriacką zabudowę: szpitale garnizonowy i rekonwalescentóworaz budynki pomocnicze. Tak uzyskaną wolną przestrzeń podzielili na trzy place: Zwycięstwa, Izby Poselskiej i Katedralny, wokół których rozplanowali nowe gmachy. Miała zostać zachowana sylweta Wawelu, nieco wyższe miały być dach nad Izbą Poselską i kopuła Senatu. W planie była rekonstrukcja zburzonych na początku XIX wieku kościołów św. Michała i św. Jerzego oraz baszt: Spustoszałej i Mieczników, znanych tylko z planu z 1796 roku. Akropolis odzwierciedla fascynację Wyspiańskiego Wawelem, czytelną w wielu jego dziełach. W koncepcji pojawia się też m.in. wątek Bolesława Śmiałego, znany z dramatu i rapsodu – opowiada Janczyk.
TEATR OGROMNY
W drugiej części wystawy, w salach Centrum Konferencyjno-Wystawienniczego na II piętrze budynku nr 9, prezentowane są utwory poświęcone katedrze (dramat Akropolis) oraz władcom, zarówno legendarnym (Krak, Wanda), jak i historycznym (Jadwiga Andegaweńska, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt August). Uzupełnienie stanowią dzieła dramatyczne (Wesele, Wyzwolenie), w których występują motywy lub postacie związane z Wawelem. Wzgórze wawelskie z katedrą i zamkiem odegrało w XIX wieku ważną rolę jako symbol dawnej świetności i potęgi państwa, a uroczystości w świątyni skupiały Polaków ze wszystkich zaborów. W utworach Stanisława Wyspiańskiego Wawel był stale obecny. Czytając je, można też zauważyć duży wpływ obrazów jego nauczyciela Jana Matejki na sposób przedstawienia postaci (m.in. Wernyhory, Stańczyka, Jadwigi). Dzieła mistrza zostały bezpośrednio przywołane przez artystę w dramacie Zygmunt August.
W tej części – mówi kuratorka Agnieszka Janczyk – przeplatają się monumentalne obrazy katedry w dramacie Akropolis, Krak, Wanda i fantastyczne postacie (Legenda) z pastelowymi wizerunkami aktorów grających w prapremierze Bolesława Śmiałego. Warto zwrócić uwagę na te ostatnie, bo bardzo rzadko udaje się je zgromadzić w jednym miejscu.
Na zakończenie zwiedzania części wystawy poświęconej wątkom wawelskim w twórczości literackiej Stanisława Wyspiańskiego obejrzymy krótkie filmy opowiadające o najważniejszych inscenizacjach dramatów. Niewielkie wnętrze, w którym są one wyświetlane, zostało zaaranżowane tak, by przypominało salę teatralną. O tej funkcji przypominają faksymilia afiszy teatralnych oraz plakatów.
MOTYWY I KONTEKSTY
W części wystawy znajdującej się w budynku nr 7 kuratorka przywołuje na początku prace artystów podejmujących tematy lub motywy z dzieł Wyspiańskiego, lecz inaczej je interpretujących. Pośród nich zaprezentowane zostaną prace Mariana Wawrzenieckiego, Władysława Skoczylasa czy Stanisława Jakubowskiego. Osobne miejsce zajmują prace Zofii Stryjeńskiej (projekty do malowideł w baszcie Senatorskiej oraz sali Pod Ptakami) i Wojciecha Jastrzębowskiego. Na szczególną uwagę zasługują projekty aranżacji sali Rycerskiej na Wawelu Jerzego Edwarda Winiarza, przede wszystkim wspaniały, niepokazywany od blisko stu lat Śpiący rycerz. Na zakończenie zaprezentowane zostaną cztery koncepcje przebudowy wzgórza wawelskiego autorstwa wybitnego architekta Adolfa Szyszko-Bohusza, który od 1916 roku stał na czele Kierownictwa Odnowienia Zamku. W czytelny sposób nawiązują one do projektu Akropolis Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego. Model Akropolis oraz film, który pozwala na wirtualną wycieczkę po przestrzeni zaprojektowanej przez obu autorów, znajduje się na stałej ekspozycji Wawel Odzyskany, wkrótce udostępnionej dla publiczności (parter budynku nr 7).
***
Opracowanie noty:
Urszula Wolak-Dudek na podstawie tekstów kuratorskich Agnieszki Janczyk.
WYSTAWA CZYNNA OD 22 MARCA DO 21 LIPCA 2024
III 9.30-17.00
IV-VI 9.00-17.00
VII 9.00-18.00
CZASOWE ZAMKNIĘCIA: 30-31 III, 1 IV
OSTATNIE WEJŚCIE
z biletem „Wawel Wyspiańskiego”: 60 min przed zamknięciem
z biletem promocyjnym „Prywatne Apartamenty + Wawel Wyspiańskiego”: 120 min przed zamknięciem
UWAGA
osoby wchodzące na wystawę z biletem promocyjnym po godz. 15:00 muszą liczyć się z tym, że nie zdążą zobaczyć Prywatnych Apartamentów i wszystkich trzech części wystawy Wyspiańskiego
