Wystawa multimedialna I otworzyło się niebo… o konserwacji i restauracji iluzjonistycznych fresków Franciszka Ecksteina w dawnym kościele jezuitów we Lwowie po raz pierwszy prezentowana w miejscu, w którym tworzył artysta.
Wernisaż wystawy: 14.12.2023 r. o godz. 17:30 (obowiązują zaproszenia)
Kościół pijarów, ul Pijarska 2, Kraków
Ekspozycja otwarta dla zwiedzających 15.12.2023‒31.01.2024 r.
Wystawa z elementami wirtualnej rzeczywistości (VR), wstęp bezpłatny
Wystawa „I OTWORZYŁO SIĘ NIEBO…” po raz pierwszy prezentowana była wiosną 2023 r. w Muzeum Łazienki Królewskie – Stajnie Kubickiego Warszawie, wówczas została objęta honorowym patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego oraz Ambasadora Ukrainy w Rzeczypospolitej Polskiej Wasyla Zwarycza.
Wystawa „I otworzyło się niebo… konserwacja i restauracja iluzjonistycznych fresków Franciszka Ecksteina w cerkwi garnizonowej świętych Apostołów Piotra i Pawła – dawnym kościele jezuitów pod wezwaniem śś. Apostołów Piotra i Pawła we Lwowie” jest okazją do zapoznania się z niezwykłymi umiejętnościami konserwatorów dzieł sztuki ‒ „lekarzy zabytków” ‒ mówi Dorota Janiszewska-Jakubiak, dyrektor Instytutu Polonika. – Wystawa jest swego rodzaju zaproszeniem za kulisy pracy konserwatorów zabytków, odsłania złożony proces ratowania zabytkowych malowideł z XVIII w. Te niezwykle długie i wymagające zabiegi konserwatorskie prowadzone były przez dziewięć lat z funduszy polskich i ukraińskich, siłami polsko-ukraińskiego zespołu specjalistów pod kierownictwem dr. Pawła Bolińskiego z Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie. Cieszę się, że dzięki polskiemu Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Instytutowi Polonika, na którym od 2018 r. spoczął główny ciężar finansowania projektu, zakończyliśmy restaurację fresków na sklepieniu w nawie głównej, a efekty tych prac możemy zobaczyć na wystawie. Warto też przypomnieć, że te zabytkowe freski znajdują się w świątyni, w której niemal każdego dnia odbywają się pogrzeby żołnierzy Sił Zbrojnych Ukrainy, poległych w obronie swojej ojczyzny i całej Europy przed rosyjskim barbarzyństwem ‒ dodaje dyrektor Dorota Janiszewska- Jakubiak.
Prace badawcze dotyczące malowideł trwały od ponad dekady. Do czasu badań konserwatorskich nikt nie znał skali zniszczeń ani trudności związanych z pracami ratunkowymi. Zespół konserwatorski przeszedł więc odpowiednią ścieżkę edukacyjną.
‒ Zanim przystąpiliśmy do prac artystycznych, odbyliśmy podróże studyjne, by zapoznać się z działalnością artystyczną Ecksteina – mówi dr Paweł Boliński, konserwator zabytków, kurator wystawy.‒ Zorganizowałem dwa wyjazdy na Morawy, gdzie zachowało się najwięcej budowli z malowidłami Ecksteina oraz do mekki malarstwa iluzjonistycznego, czyli Rzymu, żeby zobaczyć, jak malował mistrz mistrzów ‒ Andrea Pozzo. Dopiero ta wiedza umożliwiła nam rozpoczęcie prac.
Proces restauracji wymagał opracowania nowych i zmodyfikowania istniejących metod konserwatorskich. Ponieważ malowidła w całości były przemalowane, zabiegi konserwatorskie okazały się niezwykle trudne.
‒ Musieliśmy opracować nowe i zmodyfikować istniejące metody konserwatorskie, tak aby mogły się sprawdzić w tym konkretnym obiekcie. Pracowaliśmy w oparciu o metodę Ferroni Dini, wykorzystując ją do usuwania przemalówek i neutralizacji soli, nanowapna użyliśmy do konsolidacji warstwy malarskiej, a substancje błonotwórcze do odsalania i doczyszczania fresku. Są to tylko niektóre z metod stosowanych przez nas.
Franciszek Eckstein to uznany w swojej epoce freskant. Był prekursorem malarstwa iluzjonistycznego, które wywołuje złudzenie, iż ukazane na dwuwymiarowej powierzchni przedstawienie architektury i postaci jest trójwymiarowe.
‒ W dawnej Rzeczypospolitej tylko dwa kościoły były pędzla Ecksteina, tzn. Kościół Przemienienia Pańskiego w Krakowie i kościół jezuitów we Lwowie. Ten ostatni był jego realizacją dojrzałą, powstałą u schyłku jego życia, a więc z wyrazistym, mocno ukształtowanym stylem pracy artysty. To spotkanie, za sprawą wystawy, dwóch Ecksteinów w Krakowie ma dla mnie dodatkowe znaczenie. To tutaj po raz pierwszy jako student ASP odbywałem praktyki konserwatorskie przy malowidłach wczesnego Ecksteina, to tutaj zachwyciłem się nim. To dla mnie niezwykłe wydarzenie ‒ dodaje dr Paweł Boliński.
Prace przy malowidłach były możliwe dzięki zaangażowaniu wielu osób nie tylko z Polski, ale i zagranicy. Powstał interdyscyplinarny zespół konserwatorów, który czuwał nad postępem prac prowadzonych przy sklepieniu nad prezbiterium.
– Na rok 2012 datowany jest początek działalności konserwatorskiej, w której jako Województwo Małopolskie bierzemy udział. – mówi Iwona Gibas, członek Zarządu Województwa Małopolskiego.
Do końca roku 2021 konserwatorom udało się uratować ok. 1300 m2 mocno zasolonych, przemalowanych fresków na sklepieniu nawy głównej oraz prezbiterium i przywrócić pierwotny charakter barokowej polichromii. Wystawa, którą właśnie inaugurujemy w Krakowie, stanowi niepowtarzalną okazję do wirtualnego obcowania z ocalanym arcydziełem sztuki sakralnej. Cieszymy się, że właśnie w stolicy naszego województwa możemy prezentować wystawę, która pokazuje niezwykłą część rodzimej historycznej spuścizny kulturowej. Krakowska ekspozycja to zarazem podkreślenie międzynarodowej współpracy dla ratowania zabytków kultury łączącej Polskę i Ukrainę. To bardzo ważne zwłaszcza w dzisiejszej, trudnej dla naszych ukraińskich przyjaciół sytuacji, związanej z sowiecką agresją na terytorium ich państwa. – dodaje.
Wystawa „I otworzyło się niebo…” prezentowana w krypcie kościoła pijarów w Krakowie, znajdującej się w podziemiach kościoła pw. Przemienienia Pańskiego, ma wyjątkowe znaczenie również dla ojca Józefa Tarnawskiego SP z Kolegium Zakonu Pijarów. ‒ To fantastyczna sprawa! Eckstein wraca do… Ecksteina. I to nie jest tylko gra słów – mówi o. Józef Tarnawski SP. – Polichromie Ecksteina cudownie wybrzmiewają w naszym pijarskim kościele pw. Przemienienia Pańskiego na sklepieniu nawy głównej. Wystarczy podnieść wzrok, by zobaczyć girlandy roślinne, anioły i putta, ale przede wszystkim postacie w scenie Apoteozy kluczy Piotrowych ‒ z Bogiem Ojcem i Matką Bożą z Dzieciątkiem Jezus z iluzjonistycznymi elementami architektury. Eckstein po zakończeniu prac w naszym kościele wyjechał do Lwowa, by tam podjąć nowe wyzwanie artystyczne, które jest nam już mniej znane. Ale intryguje! I oto lwowskie prace ‒ w formie wystawy ‒ spotkają się w Krakowie z Ecksteinem wcześniejszym. Jestem niezwykle ciekawy tego zestawienia. To będzie wyjątkowa okazja, aby przynajmniej w takiej formie „zobaczyć” lwowski kościół. Oczywiście nic nie zastąpi podróży do Lwowa, bo polichromie należy widzieć w kontekście architektury kościoła, w grze świateł, ale jednak będzie to wydarzenie bardzo wyjątkowe. Wszystkich, zwłaszcza miłośników naszej świątyni, serdecznie zapraszamy ‒ dodaje o. Tarnawski.
Wystawa została przygotowana w trzech językach: polskim, ukraińskim i angielskim.
Na ekspozycji będzie można zobaczyć wielkoformatowe wydruki fresków pokazujące etapy sprzed, w trakcie i po konserwacji. Dodatkowym ważnym elementem ekspozycji jest animacja oraz film VR, dzięki któremu uczestnik wystawy będzie mógł przenieść się choć na chwilę do świątyni we Lwowie.
Ekspozycja „I OTWORZYŁO SIĘ NIEBO…” otwarta dla zwiedzających od 15.12.2023 do 31.01.2024 r.,
Krypta kościoła pijarów, ul. Pijarska 2, wstęp bezpłatny.
Wystawie towarzyszą oprowadzania kuratorskie z udziałem dra Pawła Bolińskiego:
(piątek) 15.12.2023 godz. 15:00
(sobota) 13.01.2023 godz. 15:00
Kurator wystawy: dr Paweł Boliński
Autorki opracowania graficznego wystawy: dr hab. Barbara Kowalewska, prof. ASP i dr hab. Monika Rzepiejska-Mroczek, prof. ASP
Partnerzy:
Galeria Krypta u Pijarów, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Kon-Takt, Kościół Garnizonowy Świętych Apostołów Piotra i Pawła we Lwowie, Wysoki Zamek
Patroni medialni:
TVP Kultura, Polskie Radio, Polskie Radio dla Zagranicy, Polskie Radio dla Ukrainy, Kurier Galicyjski, Renowacje i Zabytki
Organizator: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”
Współorganizator: Województwo Małopolskie
Krótka historia kościoła pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła we Lwowie w Ukrainie
Kościół zbudowany został w latach 1610–1635 według projektu Giacoma Briana. W XVIII w. do Lwowa przybył Franciszek Eckstein (1689–1741), który wykonał na kolebkowym sklepieniu kościoła kompozycję malarską poświęconą dwóm apostołom: św. Piotrowi i św. Pawłowi. Artysta zmarł w czasie realizacji prac. Ukończył je syn artysty, Sebastian Eckstein.
Na sklepieniu w prezbiterium, wśród obłoków i aniołów, przedstawiony został św. Paweł jako apostoł narodów. Poniżej głównej postaci apostoła, na zamykającej prezbiterium od zachodu konsze, ukazano w rozbudowanej wielopostaciowej kompozycji alegorie czterech kontynentów, zgrupowanych wokół globu ziemskiego. Dekoracja nawy głównej znajdująca się pomiędzy gurtami, w iluzjonistycznej rozbudowanej architektonicznej ramie, przedstawia trzy samodzielne kompozycje figuralne: od strony prezbiterium ukazany został św. Piotr głoszący w świątyni Ewangelię, pośrodku, na tle nieba, Chrystus przekazujący św. Piotrowi klucze do Królestwa Niebieskiego, w otoczeniu adorujących aniołów i cnót teologicznych. Ostatnia scena to uzdrowienie chromego przez św. Piotra. Na sklepieniu nawy zachowała się również sygnatura autora Frantz. Egstein. Civis Brunensis. / Pictor. et Architect: Pinxit. Anno. Dni. 1740.
Kościół był remontowany w latach 20. i 30. ubiegłego stulecia. Następnie bardzo podupadł, częściowo na skutek zniszczeń w czasie II wojny światowej, częściowo z uwagi na brak opieki w czasach Związku Sowieckiego. Od 1959 roku mieścił się w nim magazyn Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. Wasyla Stefanyka, która przejęła m.in. zbiory Ossolineum. W 2011 roku kościół został przekazany Cerkwi greckokatolickiej jako cerkiew garnizonowa. Rok później (2012) pracownicy Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie rozpoczęli pod kierunkiem dr. Pawła Bolińskiego żmudny proces ratowania zabytku. Zorganizowano międzynarodowy, interdyscyplinarny zespół złożony z przedstawicieli kilku instytucji i niezależnych specjalistów z Polski, Ukrainy oraz Włoch. Prace przy sklepieniu nad prezbiterium zostały sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego i miejscową parafię.
Instytut Polonika włączył się w organizację prac konserwatorskich w 2018 roku. Do końca 2021 roku udało się sfinansować i wykonać pełną konserwację malowideł o powierzchni ok. 1300 m2 na sklepieniu nawy głównej.
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” (Instytut Polonika) jest wyspecjalizowaną, państwową instytucją kultury powołaną w 2017 roku przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim. Dzięki nim zachowywane są materialne świadectwa naszych dziejów, przywracana jest pamięć o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.
Lukrecja Jaszewska, Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA
