Byłem wtedy 12-letnim chłopcem. Rodzice nie wracali do domu, zbliżał się wieczór, więc poszedłem do kościoła na majowe nabożeństwo, dokąd chodziłem codziennie z moją rodziną. W wypełnionym kościele panowała niecodzienna atmosfera. Znajdowali się tam tylko smutni starsi ludzie i dzieci w rożnym wieku… Najbardziej utkwił mi w pamięci moment, gdy wspólnie z księdzem wierni zaczęli śpiewać pieśń „Matko Najświętsza do serca twego”. Śpiew powoli przechodził w płacz, a potem w głośne łkanie, bezradnych, rozżalonych ludzi. Na ich twarzach widoczna była ogromna rozpacz – ze wspomnień Witolda Pisarskiego.
W 2024 roku mija 80. rocznica masowej wywózki mieszkańców Tykocina do obozów koncentracyjnych. Ta niewyobrażalna tragedia, która rozegrała się 27 maja 1944 roku, dotknęła niemal każdą tykocińską rodzinę, dlatego też nigdy nie powinna zostać zapomniana. O rozmiarze dramatu mówią liczby. Spośród aresztowanych około 400 osób w obozach zginęło ponad 40 procent, w tym 70 procent mężczyzn i 18 procent kobiet, a z wywiezionych 70 małżeństw – wróciło do domów jedynie 18. Zginęło siedem małżeństw, a w pozostałych przypadkach zmarł jeden z małżonków. Majowa wywózka spowodowała także drugą tragedię – osierocone dzieci. Niemowlęta, wyrywane przez hitlerowców z rąk matek podczas wpychania ich siłą do samochodów ciężarowych, wkrótce umierały, a starsze dzieci, których obowiązki przerastały ich siły, często tułały się po polach i lasach w poszukiwaniu pożywienia, a przede wszystkim żyły w strachu przed powrotem do wyludnionego miasteczka.
Był to odwet za zamach, w wyniku którego zginął niemiecki oficer posterunku żandarmerii w Tykocinie – Filip Schweiger. Zamach nie był wymierzony jednak w niego, lecz w Ericha Kocha – nadprezydenta Prus Wschodnich. W odwecie za ten atak na polecenie nadprezydenta Komendant Policji i Służby bezpieczeństwa na Okręg Białystok 26 maja 1944 r. wydał zarządzenie, na podstawie którego Niemcy aresztowali ogółem 1500 osób, w tym ok. 400 osób w Tykocinie.
27 maja 1944 r. o godzinie 4 rano żandarmi niemieccy wypędzili z domów całe rodziny i skierowali na plac Czarnieckiego pod pretekstem sprawdzenia dokumentów. Wkrótce ciężarowe samochody załadowane ludźmi odjeżdżały co kilka godzin z miasta, a cała akcja zakończyła się dopiero wieczorem. W miasteczku pozostali tylko starcy i małe dzieci.
Aresztowanych zgromadzono najpierw w więzieniu w Białymstoku. Po dwóch dniach towarowymi pociągami zostali przewiezieni do obozów koncentracyjnych. Kobiety trafiły do Ravensbrück, skąd później większość z nich przeniesiona została do Sachsenhausen-Oranienburg i Bergen-Belsen, gdzie pracowały w fabrykach broni i amunicji. Mężczyzn zawieziono do Gross-Rosen i stu przydzielono do komanda „Steinbruch” w kamieniołomach. Młodych chłopców Niemcy wywieźli do obozów: Sachsenhausen, Dachau, Mauthausen, Buchenwald, Mittelbau-Dora, Flossenbürg, Natzweiler, Bergen-Belsen i ich podobozów.
Pierwsi więźniowie wrócili do Tykocina w rocznicę wywózki – 27 maja 1945 r., a kolejni przybywali w lecie i na jesieni po przebytej rekonwalescencji w obozach przejściowych. Pod koniec 1945 r. ze Szwecji przyjechało 71 kobiet uratowanych przez Szwedzki Czerwony Krzyż. Ze stu mężczyzn pracujących w kamieniołomach w Gross-Rosen wróciło tylko trzech. Dramat zaważył na późniejszym życiu i rozwoju miasta. Staramy się ocalić od zapomnienia tę wojenną tragedię, którą jest dotknięta niemal każda tykocińska rodzina.
Marzena Pisarska-Kalisty
Program uroczystości
27 maja 2024 roku, Tykocin
godz. 10.30 | Cmentarz parafialny
Poświęcenie nowego pomnika upamiętniającego byłych więźniów obozów koncentracyjnych oraz zesłanych na Syberię
godz. 11.00 | Uroczystości na placu Stefana Czarnieckiego
- powitanie gości i okolicznościowe przemówienia
- program artystyczny w wykonaniu uczniów z Zespołu Szkół w Tykocinie i zespołu Hetmanki
- uroczyste wręczenie rodzinom tykocińskich więźniów osobistych pamiątek odebranych w 1944 roku przez Niemców – pamiątki przekażą przedstawiciele Arolsen Archives w ramach programu StolenMemory / Skradziona pamięć
- kuratorskie oprowadzanie po wystawie plenerowej Kamienne świadectwo
godz. 12.30 | Kościół Trójcy Przenajświętszej
Msza Święta
godz. 13.45 | Alumnat
Promocja książki Marzeny Pisarskiej-Kalisty W świecie zamkniętym drutami…
JAKUB RAJECKI
