Czółko jest najbardziej charakterystycznym elementem kurpiowskiego stroju kobiecego, który wyróżnia go pośród innych kobiecych strojów ludowych. Tradycyjny ubiór kobiet z Puszczy Zielonej jest zdecydowanie barwniejszy od stroju męskiego. Rozwijał się z końcem XVIII w. i prawie przez cały XIX w. wraz z rozkwitem rolnictwa nadnarwiańskiego , powszechnej uprawie lnu oraz hodowli owiec. Jego największy rozkwit przypada na koniec XIX wieku.
Tradycyjny strój kurpiowski składał się z koszuli, gorsetu bądź kaftana, spódnicy, fartucha, butów, nakrycia głowy, którym była chustka bądź czółko. Kurpianki nosiły białe płócienne koszule z haftowanymi czerwoną nitką kołnierzykiem, przyramkami oraz mankietami. Haft był skromny, najczęściej krzyżykowy. Bardziej ozdobne w hafty były koszule z okolic Myszyńca. Kołnierzyk oraz mankiety były dodatkowo obszyte drobną szydełkową koronką. Koszule miały krój przyramkowy tzn. że na ramionach wstawione były kliny z materiału, od których odchodziły rękawy. Górna, widoczna część koszuli była szyta z lepszej jakościowo tkaniny, dolna zaś z grubszego płótna. Na koszulę zakładało się gorset bez rękawów tzw. wystek. Kiedyś nosiły go wyłącznie panny, później wszystkie kobiety niezależnie od stanu cywilnego i wieku. Gorset kurpiowski jest dopasowany z tyłu do pasa, niżej rozszerza się w klosz. W miejscach przedłużenia szwów są rozcięcia tworzące rodzaj klapek tzw. lacki. Wszystkie rozcięcia i krawędzie obszywano kontrastową lamówką. Starsze kobiety nosiły kaftany, które miały krój do pasa, długie rękawy i dwa rzędy guzików z przodu. W tkaninach na spódnice przeważały zestawienia czerwieni z zielenią, z dodatkiem koloru białego i pomarańczowego. Barwy te wykorzystywano do spódnic o kraciastym wzorze jak i do pasiastych zwanych kitlami. Występują również spódnice tzw. mieniste, w których wątek i osnowa są w różnych kolorach. Spódnicę przykrywał z przodu fartuch, który mógł być biały, płócienny, zdobiony koronką lub w barwne paski. Obuwie, które nosiły Kurpianki do codziennych prac było sukienne, później skórzane z czerwoną lub niebieską kokardą. Najcenniejszą ozdobą stroju kurpiowskiego były bursztynowe korale. Były to najkosztowniejsze ozdoby, które przechodziły z pokolenia na pokolenie. Nakryciem głowy kobiet zamieszkujących kurpiowską Puszczę Zieloną były wspomniane już czółka oraz płócienne chustki – dla mężatek oraz starszych kobiet. Chustki były najczęściej jasne, drukowane w delikatny jednobarwny wzór.
Pierwsze wzmianki o czółkach pochodzą z końca XIX w., wskazują, że nie zmieniły się one od tego czasu. Te nakrycia głowy były noszone przez niezamężne dziewczęta, mieszkanki Kurpi Zielonych. Na głowie przybierały kształt dość wysokiej korony, nie zamkniętej do końca z tyłu. Jest to odświętny element stroju ludowego, który wyróżnia Kurpiankę spośród innych grup regionalnych. Na krańcach puszczy, na obszarze po lewej stronie górnej Narwi, czółka nie występowały, a dziewczęta w częściach Mazowsza Pruskiego i Warmii nosiły czółka nieco niższe. Z dawnej literatury etnograficznej wiadomo że czółko (cołko) było strojem głowy panny młodej oraz weselnych druhen, a więc obrzędowy strój dziewczyny do czasu ślubu. Nie nosiły go nigdy mężatki ani dzieci, natomiast dziewczęta nakładały je również podczas odpustów i przy noszeniu feretronów. Obecnie rola czółka się spopularyzowała i stanowi głównie nakrycie głowy młodych Kurpianek.
Czółko ma prostokątny kształt, zaokrąglone rogi, złożone jest na pół w charakterystyczny dziobek po środku. Ściśle opasuję głowę dziewczyny i zasłania część czoła, od czego najprawdopodobniej wywodzi się nazwa czółko. Do wykonania czółka niezbędne są materiały tj. tektura, czarny aksamit, płótno, cekiny, tasiemki, koraliki, sztuczne kwiaty, dawniej czółko zdobiono również pozłotkiem czyli złoconym papierem . Do przygotowanej w określonym kształcie tektury najpierw należy przykleić czarny aksamit zwany masiustem, który będzie przednią częścią nakrycia głowy. Od spodu do tektury przykleja się płótno. Do końców krótszych boków doczepia się dwa troczki umożliwiające mocowanie czółka na głowie. Obecnie oprócz mocowania za pomocą troczków często stosuje się przyszywanie gumki z haftką. Następnie przystępuje się do obszycia brzegów przedniej części czółka czarną syntetyczną tasiemką, która ma zazwyczaj falisty kształt. Kolejnym etapem jest wykonanie przystroju, do którego używa się kolorowych tasiemek, cekinów i koralików. Najczęściej wybiera się ozdoby w kolorach czerwonych, zielonym, złotym. Dekoracje powinny się odznaczać na czarnym aksamitnym materiale. Jednolitą płaszczyznę czółka zdobiono tak, aby pole wewnątrz prostokąta zostało puste. Tworzyły one pasmowy układ zdobień, składających się z kilku szlaków różnych wzorów, w zależności jaki pomysł miała zamawiająca czółko panienka lub kobieta, która je wykonywała. Bardzo często pojawiały się na nim np. kolorowe kwiatki bądź wzory w geometrycznych kształtach. Z lewej strony, tuż nad uchem, mocuje się bukiecik sztucznych kwiatów, najczęściej w jasnych barwach tzw. wianki, a czasami pawie pióra. Kwiaty mogą być wzbogacane zielonymi listkami. Zdobienie czółek pawimi piórami występowało w okolicy Myszyńca. Pióra sprowadzano z Opinogóry. Całość kompozycji zamykały długie, swobodnie opadające na plecy kolorowe wstążki razem z dwoma warkoczami, zawiązanymi na końcach kolorową tasiemką. Dwa warkocze zakończone kiścią włosów, zawiązane u dołu kolorową wstążką, często łącząc oba warkocze razem, były najczęstszym uczesaniem młodych dziewcząt na Kurpiach. Ostatnim etapem wykonania czółka kurpiowskiego jest tzw. pępek (pupek). Jest to element czółka wykonany z czerwonej syntetycznej tasiemki. W połowie długości tasiemki mocuje się ozdobny kwiatek – element centralny ozdoby. Wykonuje się go z tej samej tasiemki, uformowanej koliście i przyszytej ręcznie bawełnianymi nićmi do okrągłej tekturki. Środek kwiatka przykrywa jakiś koralik bądź paciorek zazwyczaj w kolorze białym. Fragmenty tasiemki znajdujące się po prawej i lewej stronie kwiatka pełnią funkcję troków służących do zawiązania tasiemki na czółku. Podsumowując, tradycyjne kurpiowskie czółko składa się kartonu oklejonego z przodu czarnym aksamitem, jest bogato zdobione szychtem, posiada z lewej strony bukiecik zwany wiankiem, z tyłu troczki do wiązania oraz długie wstążki z kolorach pastelowych, a z przodu, na środku znajduje się pępek.
Obecnie czółka kurpiowskie są noszone przede wszystkim przez młode dziewczęta tańczące w zespołach folklorystycznych działających na terenie Kurpiowszczyzny. Można je do dziś zobaczyć w kurpiowskich miejscowościach takich jak np. Myszyniec, Kadzidło, Łyse, Czarnia podczas różnych uroczystości mających religijny charakter np. procesji odbywających się w czasie świąt Bożego Ciała lub Niedzieli Palmowej.
Autor: Olga Mrowińska
