W dniu 2 marca 2024 roku w Kasztelu w Szymbarku, Oddziale Muzeum – Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach, miało miejsce uroczyste przekazanie kolekcji Teodora Axentowicza, połączone z wernisażem wystawy pn. „Axentowicz. Dziedzictwo artysty”. Jest to pierwsza w Polsce wystawa stała w całości poświęcona małopolskiemu artyście w 165 rocznicą jego urodzin.
Teodor Axentowicz urodził się 13 maja 1859 w węgierskim Braszowie. Wywodził się ze szlacheckiej rodziny polskich Ormian herbu Gryf. Jego ojciec Deodat Axentowicz był austriackim urzędnikiem, a matka Agnieszka (pierwsza nie ormianka w rodzinie) pochodziła z węgierskiej rodziny Plutarchów. W 1862 roku rodzina Axentowiczów przeniosła się do Lwowa. Po ukończeniu szkoły w 1877 roku młody artysta podjął kształcenie na Politechnice Lwowskiej. Wybór ten szybko okazał się pomyłką. W 1878 Axentowicz wyjechał do Monachium, gdzie podjął studia na a tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Gabriela von Hackla, Aleksandra Wagnera i Gyula Benczura, malując zgodnie z ówczesnym duchem realistyczne sceny rodzajowe. W latach 1882 – 1895 przebywał w Paryżu, gdzie uczęszczał do pracowni Emila Augusta Carolusa-Durana. W roku 1891 artysta został przyjęty do Société Nationale des Beaux-Arts i otrzymał prestiżową nagrodę: Złote Palmy Akademii. W 1892 roku Axentowicz wyjechał do Londynu, gdzie otrzymał zgodę na kopiowanie dzieł Van Dycka, Reynoldsa, Velázqueza, Gainsborougha czy Romneya. Ceniony w Londynie i Paryżu jako portrecista, wykonał „Portret Sary Bernhardt” i słynnej z urody Henrietty Fouquier, które zdobyły duże uznanie i uczyniły Axentowicza wziętym portrecistą. Pierwszą nagrodę na salonie londyńskim oraz złoty medal w Wilnie Axentowiczowicz otrzymał za portret Izy Giełgud, córki Adama, którą malarz poślubił w 1893 roku. Artysta cieszył się uznaniem także rodziny cesarskiej oraz samego Franciszka Józefa, od którego otrzymał nagrodę za wybitne osiągnięcia w zakresie sztuk pięknych. Artysta współpracował z wiedeńskim pismem „Ver Sacrum” oraz zasiadał w komitecie restauracji Katedry Wawelskiej. W 1896 wykonał projekt witraża dla katedry ormiańskiej we Lwowie (niezrezlizowany), a także współpracował przy „Panoramie Racławickiej” z Wojciechem Kossakiem i Janem Styką. W 1895 roku został powołany na profesora zreformowanej przez Fałata krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1895 – 1934), następnie dwukrotnie wybrany na rektora krakowskiej ASP (1910 i 1927/28). W tych latach Axentowicz należał do komitetu nadzorczego nad zbiorami Muzeum Narodowego w Krakowie.
W 1923 roku został odznaczony przez prezydenta Rzeczpospolitej Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polskiej I klasy, a w 1929 roku medalem Dziesięciolecia Odrodzonej Polski. W tym samym roku podczas Wystawy Krajowej w Poznaniu został odznaczony Wielkim Złotym Medalem. Po przejściu na emeryturę (1934 roku) artysta został mianowany profesorem honorowym Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, zaś 11 listopada 1936 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą i Wielką Wstęga Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 26 sierpnia 1938 roku w Krakowie w wieku 79 lat.
Historia pozyskania kolekcji zaczęła się, pod koniec kwietnia 2023 roku, kiedy za sprawą rekomendacji Dyrekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, Pani Katarzyna Szepieniec Dyrektor Muzeum – Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach nawiązała kontakt ze spadkobiercami spuścizny po Teodorze Axentowiczu. Po otrzymaniu oferty od spadkobierców, następnie zebraniu opinii historyków sztuki oraz konserwatorów, gorlickie Muzeum zwróciło się do Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego Województwa Małopolskiego oraz Zarządu Województwa z wnioskiem o wsparcie finansowe w celu zakupu pierwszych obiektów z kolekcji tego artysty. W związku z przypadającym 40-leciem działalności Galerii Sztuki Dwór Karwacjanów, siedziby głównej Muzeum, jesienią ub.r. Zarząd Województwa podjął uchwałę o przekazaniu środków na zakup szkiców oraz obrazu olejnego ze spuścizny po Teodorze Axentowiczu do zbiorów muzealnych Muzeum – Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach. Po sfinalizowaniu zakupu, rodzina artysty podjęła decyzję o sfinansowaniu kosztów sprowadzenia całego zbioru do Szymbarku.
Całość spuścizny pod T. Axentowiczu składa się z depozytu należącego do rodziny artysty, zbioru niezinwentaryzowanych jeszcze obiektów przekazanych przez spadkobierców na przechowanie, a przede wszystkim z kolekcji obrazów, pasteli rysunków oraz mebli, przeznaczoną do zakupu. Na zakup tej części Zarząd Województwa Małopolskiego przyznał 1’ 800 000 złotych. Wartość tego zakupu w perspektywie przyszłych badań nad twórczością T. Axentowicza przekracza jednak wszelkie wyceny. Wyjątkowość tej kolekcji wychodzi bezpośrednio z jej proweniencji, gdyż została nabyta bezpośrednio od rodziny artysty. Poza oczywistą wartością obrazów, pasteli oraz szkiców, na szczególną uwagę zasługują meble i przedmioty osobiste, które stanowiły sztafaż w wielu dziełach artysty, a także można je rozpoznać na archiwalnych zdjęciach z mieszkania Teodora Axentowicza.
Uroczystość przekazania kolekcji szczęśliwie zbiegła się z pełnym rokiem objęcia przez Panią Katarzynę Szepieniec stanowiska Dyrektora Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach. Pani Dyrektor podkreśliła podczas otwarcia wystawy, że nie ma lepszego prezentu dla dyrektora muzeum jak zakup tak wspaniałego zbioru. Zakup ten stał się kołem zamachowym w rozwoju gorlickiego Muzeum. Dalsze plany związane z pozyskaniem kolekcji, skupiają się wokół nawiązania współpracy z ekspertami w dziedzinie historii sztuki, historykami oraz konserwatorami, a także w ośrodkami naukowymi i polskimi muzeami. Dlatego przed Muzeum jeszcze długa droga, ale jak podkreśla Katarzyna Szepieniec jest przekonana, że zostanie uwieńczona wspaniałymi efektami w postaci wystaw, badań, publikacji, a z czasem pełnego opracowania dziedzictwa Teodora Axentowicza, na które z pewnością zasługuje. W tej całej historii najistotniejszy jest jednak fakt, iż otwarcie wystawy stałej stanowi uhonorowanie postaci Teodora Axentowicza w 165 rocznicą jego urodzin przypadająca na dzień 13 maja 2024 roku.
W uroczystości otwarcia wystawy wzięło udział wielu dostojnych gości i oficjeli, m.in. Pani Magdalena Pietruszka – kierownik Oddziału Wydziału Polityki Społecznej Delegatury w Nowym Sączu Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, reprezentująca Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Pani Magdalena Mordarska – Radna Sejmiku Województwa Małopolskiego, Pani Maria Gubała – Starosta Powiatu Gorlickiego, Pan Witold Kochan- Przewodniczący Rady Powiatu, Przewodniczący Rady Miasta – Pan Robert Ryndak, Pani Beata Mikruta – Kawa – Radna Urzędu Miasta Gorlice, Pan Zachariasz, Bohosiewicz – przedstawiciel Armenian Fundation oraz rodzina spadkobierców Teodora Axentowicza. Część oficjalną uświetnili swoimi wystąpieniami Pani Monika Gubała – Dyrektor Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która odczytała list gratulacyjny od Pani Iwony Gibas – Członka Zarządu Województwa Małopolskiego, Pani Jadwiga Wójtowicz – Radna Sejmiku Województwa Małopolskiego, Pan Jan Kieniewicz – prawnuk Teodora Axentowicza, dr Anna Król – historyk sztuki, muzealnik, m.in. starszy kustosz i kurator w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, oraz kuratorka wielu wystaw w tym kilku poświęconym Axentowiczowi, a także dr Franciszek Wasyl z Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce, przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.
Zdjęcia z imprezy przekazania kolekcji po T. Axentowiczu -2.03.2024 Kasztel w Szymbarku – fot. Barbara Zasowska
Dotychczasowa działalność merytoryczna muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach od lat jest związana z badaniami nad kulturą Rusinów Karpackich. Plany utworzenia ośródka badań fenomenem tej kultury, bezsprzecznie związane są także z kulturą huculską, którą z wyboru fascynował się Teodor Axentowicz. Podkreślenia wymaga także ormiańskość artysty, która dotąd jedynie wspominana w biogramach ma ogromne znaczenie dla kultury polskiej. Nadal mało się mówi o całej plejadzie wybitnych postaci w historii i w kulturze polskiej o ormiańskim pochodzeniu, w tym samego Ignacego Łukasiewicza czołowej postaci w historii ziemi gorlickiej. Na uwagę zasługuje także film dokumentalny „Ormianie”, którego autorem jest gorliczanin, szef gorlickiej telewizji Pan Maciej Trybus. Przedpremierowy pokaz tego filmu miał miejsce w lutym 2023 r w Ośrodku Badań nad Kulturą Ormiańską. Najciekawsze są jednak opracowania historyków badających początki Ormian w Polsce, którzy nadal dyskutują nad ormiańskim pochodzeniem znamienitego krakowskiego rodu Karwacjanów, założycieli miasta Gorlice i pierwszych właścicieli Dworu Karwacjanów, obecnej siedziby głównej muzeum w Gorlicach.
materiał oprac. Katarzyna Szepieniec
Wystawa stała „Axentowicz. Dziedzictwo artysty” jest dostępna dla publiczności od 5 marca 2024 roku w Ośrodku Konferencyjno – Wystawienniczym „Kasztel” w Szymbarku, zwanym przez historyków sztuki „Perłą polskiego renesansu”, dawnej siedzibie rodu rycerskiego Gładyszów (herbu Gryf).
Ekspozycja udostępniona jest zwiedzającym w dniach:
maj-wrzesień
wtorek-piątek – godz. 9-16.30
sobota-niedziela – godz. 10-17.30
październik, kwiecień
wtorek-niedziela – godz. 9-15.30
listopad-marzec
wtorek-sobota – godz. 9-15.30 niedziela – nieczynne
Katarzyna Szepieniec
Dyrektor
Muzeum – Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach
