Temat rasy i rasizmu stał się obecnie modny. Jednak naukowcy analizują zazwyczaj „naukowe” teorie rasistowskie czy rozważania na temat rasizmu w liczących się publikacjach. Mnie nie interesuje ani teoria rasizmu, ani to, jak pojęcie rasy i zróżnicowania ras przedstawiano w debatach akademickich, ale jakie informacje na temat ras trafiały do pana Kowalskiego, który kupił rano ulubiony dziennik, i do pani Rozencwajg, która odpoczywała wieczorem na kanapie z powieścią.
Problemem jest samo pojęcie rasy. Pojęcia z dziedziny nauk społecznych są płynne, ich definicje różnią się od siebie. Mają one zazwyczaj długie trwanie, występują w języku przez stulecia, nie oznacza to jednak, że ich znaczenie, a może nawet w większym stopniu odbiór społeczny z nim związany, jest niezmienny, choć zmiana zachodzi stopniowo. Tylko wielkie, dramatyczne wydarzenia mogą nagle zmienić znaczenie pojęcia. „Rasa” przed II wojną światową, a może ściślej przed 1933 rokiem i Ustawami Norymberskimi, i „rasa” teraz mają identyczne brzmienie. Jednak – przynajmniej częściowo – kryje się pod tym pojęciem co innego. W rezultacie, w każdym razie do lat 30. XX wieku, jest to jedno z najmniej określonych pojęć, używane w tak wielu znaczeniach, że nie sposób stworzyć żadnej spójnej definicji.
Dla ludzi żyjących przed II wojną oczywiste było, że rasy istnieją i dzielą ludzi. Przeświadczenie wynikało nie tyle z teorii rasistowskich, ale z powszechnie przyjmowanego poglądu, że ludzie różnią się między sobą i że różnice te są oczywiste i nieusuwalne.
Mam zamiar zbadać, co publicyści i pisarze sądzili o istnieniu „rasy żydowskiej”. Przede wszystkim, czy w ogóle ona istnieje, czym jest – czy jest to rasa w znaczeniu biologicznym, czy jest raczej konstruktem społecznym, czy istnieje wspólnota rasowa. Będę badać zarówno stronę żydowską, jak i polską, zestawiając ich wyobrażenia o tym, czym (i czy) jest rasa żydowska.
Złożoność tego problemu w najwcześniejszych latach omówię na podstawie pisma „Izraelita” (1866–1915).
Seminarium odbędzie się 4 czerwca 2024 r. o godzinie 11:00 w sali ŻIH w Błękitnym Wieżowcu (Plac Bankowy 2, wejście od ul. Tłomackie).
_____
prof. dr hab. Anna Landau-Czajka – socjolożka i historyczka, profesor zwyczajny Instytutu Historii PAN, przewodnicząca KNH PAN. Zajmuje się historią społeczną, historią stosunków polsko-żydowskich, historią dzieciństwa. Jest autorką monografii: W jednym stali domu. Koncepcje rozwiązania kwestii żydowskiej w publicystyce polskiej lat 1933-1939 (1998), Syn będzie Lech… Asymilacja Żydów w Polsce międzywojennej (2006), Polska to nie oni. Polska i Polacy w polskojęzycznej prasie żydowskiej II Rzeczypospolitej (2015), Wielki „Mały Przegląd”. Społeczeństwo i życie codzienne w II Rzeczypospolitej w oczach korespondentów „Małego Przeglądu” (2018).
Na ilustracji: „Izraelita” nr 32 (13 sierpnia 1880), Biblioteka Narodowa (Polona)
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma
