To miejsce stworzone na potrzeby interdyscyplinarnej i międzynarodowej refleksji nad kluczowymi zagadnieniami XX wieku: dwoma totalitaryzmami – niemieckim i sowieckim, a także konsekwencjami ich działań.
Pracujemy w oparciu o mocne źródła. Gromadzimy i udostępniamy dokumenty ukazujące oblicza XX wieku, wspieramy badania naukowe, dzięki projektom edukacyjnym i wydarzeniom z pogranicza kultury i historii upowszechniamy wiedzę o ubiegłym stuleciu.
Dokumenty, zeznania, świadectwa, archiwa fotograficzne, dokumentacje w miejscach wydarzeń, rodzinne pamiątki i inne artefakty. W archiwach Instytutu Pileckiego jest wiele „perełek”, jak np. dokumenty związane z działalnością Eilerta Diekena komendanta plutonu egzekucyjnego rodziny Ulmów. Nasze archiwa to nie chowane przed światem zbioru. Traktujemy je jak otwarta. Aktywna bazę danych, która udostępniamy naukowcom, studentom, edukatorom z całego świata. Jesteśmy również miejscem, gdzie realizuje się wiele zagranicznych wizyt studyjnych dla publicystów, dziennikarzy.
Honorujemy osoby, które w trudnych czasach niosły pomoc obywatelom polskim i Polakom o innej przynależności państwowej. Na wniosek dyrektora Instytutu Prezydent RP odznacza je medalem Virtus et Fraternitas. Tym samym Instytut stał się ambasadorem solidarności i męstwa na skalę międzynarodową. Program zapoznaje szerokiego odbiorcę z nieznanymi wcześniej historiami sprawiedliwych. Medalem wyróżniono już ponad 50 obcokrajowców.
Programem Zawołani po imieniu upamiętniamy Polaków, którzy zostali zamordowani za pomoc udzieloną Żydom podczas okupacji niemieckiej. W miejscach gdzie zarówno Polacy jak i ich podopieczni zostali zamordowani – Instytut stawia pomniki – kamienie pamięci z wbudowanymi tablicami wymieniającymi ofiary z imienia i nazwiska (jeśli znane są nazwiska zabitych Żydów – wypisywane są również). Upamiętnienia odbywają przy współpracy ze środowiskami żydowskimi, w ekumenicznym duchu wspólnej uroczystości. W program zaangażowane są całe społeczności lokalne, a miejsce upamiętnienia staje już na zawsze punktem gdzie wszyscy (zarówno lokalne władze, szkoły, mieszkańcy, wojsko, środowiska aktywności społecznej czy sportowej) każdego 24 marca upamiętniają lokalnych bohaterów, swoich sąsiadów i bliskich zamordowanych za pomoc. Do tej pory upamiętniono już ponad 80 Polaków.
Od pierwszych dni pełnoskalowej wojny w Ukrainie – dokumentujemy zbrodnie rosyjskie, których wojsko agresora dopuszcza się zarówno na ludności cywilnej jak i na jeńcach wojennych. Stworzyliśmy specjalny dział– Centrum Lemkina z polsko – ukraińskim zespołem. Dzięki pracy tego działu. Polska jest światowym liderem w zbieraniu świadectw zbrodni wojennych, przeciwko ludzkości i tych, które noszą znamiona ludobójstwa. Instytutowi zaufały ukraińskie organizacje dokumentujące zbrodnie rosyjskie z Buczy i Kijowa. Instytut szkoli ukraińskich archiwistów jak przechowywać, katalogować, sygnować zebrane świadectwa. W ramach działalności CL, Instytut organizuje i bierze udział w międzynarodowych konferencjach konsolidujących i konfrontujących pracę i karnistów prawa międzynarodowego, socjologów, liderów organizacji ukraińskich zajmujących się ofiarami tej wojny. Dokumentowanie zbrodni wojennych świadectwami ofiar i naocznych świadków ma ogromne znaczenie dla działań naukowych, statystyki, publicystyki, tworzenia informacji medialnych, gdyż – w przeciwieństwie do zeznań składanych przed prokuratorem – świadectwa i relacje nie są objęte klauzulą tajności – w związku z czym ich treść (po anonimizacji) jest często jedynym źródłem publikowanych treści.
Oddział w Augustowie– jego celem jest stworzenie miejsca upamiętniającego ofiary największej sowieckiej zaczystki dokonanej po wojnie na Polakach. Dom Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej ma ikoniczną rolę miejsca symbolizującego podobne zbiorowe mordy dokonane przez totalitarne reżimy na świecie. Obecnie stworzony został Mur Pamięci, artystyczna instalacja, na której zapisane są z imienia i nazwiska ofiary Obławy. Instytut Pileckiego w Augustowie pełni również funkcję animatora eventów historycznych, kulturalnych, edukacyjnych dedykowanych młodzieży i lokalnej społeczności – integrując ja tym samym.
Oddział w Berlinie – jest sfokusowany na propagowanie misji Instytutu wśród Berlińczyków. Wokół działań oddziału skupione są diaspory ukraińskie, środowiska opozycjonistów z Białorusi, Berlińczycy i Polonia. Instytut organizuje spotkania, międzynarodowe konferencje, wystawy, prowadzi działalność wystawienniczą i wydawniczą. Berliński oddział bardzo aktywnie zaangażował się w pomoc objętej wojna Ukrainie. Organizując pomoc humanitarną w imponującej skali ale również realizując kampanie medialne antywojenne, konferencje (również poza granicami Niemiec).
Oddział w Szwajcarii – obiekt „Schwanen” w szwajcarskiej miejscowości Rapperswil jest miejscem gzie nowa siedzibę znalazło Muzeum Polskie (najstarsza polska placówka muzealna za granicą), które funkcjonuje w Szwajcarii o ponad 150 lat i któremu groziła likwidacja. Obecnie trwają prace związane z przygotowaniem obiektu na potrzeby wystawiennicze. Instytut prowadzi w Rapperswil działalność kulturalną i edukacyjną realizując wystawy (Magna Res Libertas – Wolność to wielka rzecz, Paszporty Życia (o Grupie Ładosia działającej w Szwajcarii, która nielegalnie wystawianymi paszportami i wizami dała szanse na przeżycie kilku tysiącom zagrożonym Holocaustem Żydom), Kopernik – człowiek, który poruszył ziemię. Wystawy i inne działania Instytutu w Szwajcarii dedykowane są zarówno Polonii jak i odbiorcom lokalnym.
Barbara Konarska
