Polski przekład „Inwentarza spuścizny księcia Jana Fryderyka z 1600 roku” wydał Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie. To kolejna przybliżająca historię regionu publikacja Zamku i pierwsza z nowego cyklu.
– Obiekty po książętach z dynastii Gryfitów i ich państwie są ważnym źródłem wiedzy o przeszłości dawnego Szczecina i Pomorza – przekonana jest Barbara Igielska, dyrektor Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, dlatego pod jej kierunkiem instytucja intensywnie przygotowuje kolejne publikacje związane z historią zamku i historią władających niegdyś Księstwem Pomorskim Gryfitów.
Najnowsza wydana przez Zamek książka – „Inwentarz spuścizny księcia Jana Fryderyka z 1600 roku” – to pierwsze w polskiej literaturze przedmiotu pełne wydanie pomorskiego inwentarza książęcego, obejmujące swoim zakresem transkrypcję oryginału i przekład dokumentu na język polski.
– Zabytek ten jest czymś więcej niż zwykłym spisem pośmiertnej spuścizny. Opisane w nim majątek osobisty władcy i czynności związane z jego zabezpieczeniem dają, mimo oczywistych okoliczności, wgląd w czasy rozkwitu pomorskiego dworu. Pozwalają prześledzić m.in., kiedy i jak dalece na Pomorze trafiały nowinki naukowe i osiągnięcia techniczne – mówi dyrektor Barbara Igielska. – Badania źródeł, w tym ordynacji dworskich i inwentarzy spuścizny, w znacznym stopniu poszerzają naszą wiedzę i wskazują dalsze kierunki badań w tym zakresie.
„Inwentarz spuścizny księcia Jana Fryderyka z 1600 roku” jest obszernym spisem ruchomego majątku księcia, sporządzonym po jego śmierci. Przechowywany w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie dokument spisano w języku niemieckim z nielicznymi elementami w języku łacińskim, zwłaszcza w części dotyczącej opisu procedur prawniczych związanych z uformowaniem się komisji reprezentującej spadkobierców władcy.
Gryfici, wzorem innych władców, starali się być mecenasami sztuki i kultury. Zgromadzili niemałe kolekcje dzieł sztuki i osobliwości, zbierali cenne instrumenty naukowe, luksusowe wyroby rzemieślnicze, budowali księgozbiory.
Jan Fryderyk (1542 – 1600) – inicjator przebudowy szczecińskiego zamku w stylu renesansowym – oceniany przez potomnych jako rozrzutny i żyjący ponad stan książę, pozostawił po sobie niemały osobisty majątek, ale też … ogromne długi. Co ciekawe, w inwentarzu obok spisu przedmiotów należących do księcia (m.in. ubiorów, biżuterii, wszelkiego rodzaju broni, luksusowych naczyń, wyrobów złotniczych, instrumentów naukowych, książek) znalazły się również wykazy jego zobowiązań finansowych oraz lista pożyczonych książek, a nawet koni.
– Sam władca, jeden z najważniejszych przedstawicieli dynastii Gryfitów, nie doczekał się do dzisiaj wyczerpującej, naukowej biografii ani w niemieckiej ani w polskiej literaturze przedmiotu, a przecież jego rządy z pewnością zasługują na szerszą i bardziej dogłębną analizę. Istniejące niewielkie opracowania nie wyczerpują zagadnień związanych z jego działalnością budowniczą, organizacją państwa wreszcie polityką wewnętrzną i zagraniczną – mówi Renata Zdero z zespołu redakcyjnego, który pracował nad tą publikacją. – W ciągu wieków zaginęły cenne precjoza, wyroby rzemiosła artystycznego, militaria i księgozbiory. Zakres strat powiększa utrata przechowywanych przed wojną w Pomorskim Muzeum Krajowym w Szczecinie portretów księcia Jana Fryderyka i jego małżonki Erdmuty. Zaginął również jeden z dwóch kompletów noży myśliwskich oraz niezwykłej urody humpen (kufel) ofiarowany Janowi Fryderykowi przez teścia, Jana Jerzego elektora brandenburskiego. Opisy inwentarza księcia z 1600 roku pomimo lakoniczności, obrazują skalę utraconego dziedzictwa materialnego nie tylko po Janie Fryderyku, ale i całej dynastii pomorskiej, bowiem w zapisach dokumentu odnajdujemy także ślady legendarnego posagu Anny Jagiellonki, żony Bogusława X.
Opracowanie naukowe inwentarza
Transkrypcji i przekładu rękopiśmiennego inwentarza spuścizny Jana Fryderyka z 1600 roku dokonał Jerzy Grzelak, historyk, archiwista i źródłoznawca, specjalizujący się w tłumaczeniu dokumentów rękopiśmiennych i druków z epoki nowożytnej (autor tłumaczenia m.in. dziennika podróży po Pomorzu Eilharda Lubinusa czy II księgi „Historycznego opisu miasta Szczecina” Paula Friedeborna).
W trakcie prac badawczych nad dokumentem autor dokonał mozolnej pracy identyfikując ogromną liczbę różnorodnych przedmiotów oraz związaną z nimi terminologię, w tym także tę, która od stuleci już nie jest stosowana a określa np. tkaniny (wykorzystywane głównie do wyrobu ubiorów), precjoza, numizmaty, militaria, sprzęty czy inne przedmioty. Zidentyfikował także znaczną ilość książek i tematykę zbioru tapiserii księcia. Inwentarz poprzedził obszernym wstępem, w którym szeroko omówił stan badań nad tego rodzaju dokumentami i określił przyjęte zasady edycji. Całość została opatrzona precyzyjnym aparatem naukowym w formie przypisów, słowniczka rzeczowego oraz indeksów: rzeczowego, nazw geograficznych i osobowego.
Uzupełnia ją również dodatkowy dokument – spis przedmiotów ze spuścizny Jana Fryderyka ofiarowanych przez jego następcę Barnima X innym osobom (małżonce, braciom, dworzanom oraz innym ówczesnym władcom, przebywającym w różnych okolicznościach na dworze Gryfity).
W publikacji ponadto znalazł się komentarz do inwentarza z punktu widzenia historyka sztuki, autorstwa Marii Łopuch, skupiony przede wszystkim na dziełach artystycznych i wytworach rzemiosła. Badaczka podjęła w nim m.in. próbę powiązania zapisów inwentarza ze znanymi z przedwojennej literatury oraz istniejącymi do dzisiaj zabytkami wydobytymi z sarkofagów książąt pomorskich w 1946 roku – wyrobami biżuteryjnymi (egreta diamentowa z ok. 1600 roku z kołpaka Franciszka I, srebrne zapinka i okucia pendentu (pasa do noszenia broni) z około 1600 roku ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie) i ubiorami – jak strój sprzed 1600 roku z sarkofagu Barnima X [lub Kazimierza VII] ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie.
Szata graficzna
Zamek, podobnie jak w poprzednich swoich publikacjach, zadbał o wysoką jakość edytorską inwentarza spuścizny księcia Jana Fryderyka. Autorem projektu jest krakowski grafik Krzysztof Radoszek. Format nawiązuje do oryginału rękopiśmiennego dokumentu sporządzonego w 1600 roku przez komisję inwentaryzacyjną. Liternictwo na okładzinie górnej i przekładkach ma charakter odręcznego pisma, które również jest nawiązaniem do oryginału.
Materiały ikonograficzne w przeważającej części nie są bezpośrednio powiązane ze spuścizną po Janie Fryderyku, gdyż przypuszczalnie nie przetrwała ona do naszych dni. Ilustracje zawarte w publikacji mają więc charakter poglądowy, prezentują zachowane do dziś obiekty należące do Gryfitów i innych domów panujących tego czasu, m. in. srebrny talerz z herbem pomorskim z 1585 roku (ze skarbca Zofii brandenburskiej obecnie w zbiorach Rosenborg Slott w Kopenhadze) i miniatury portretowe wykonane w barwionym wosku Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki z około 1595 roku (z kolekcji Jana Jerzego brandenburskiego, obecnie w zbiorach Staatliche Museen w Berlinie), zegar globusowy z mapą nieba i gryfem z 4 ćw. XVI wieku (o proweniencji pomorskiej ze zbiorów Bayerisches Nationalmuseum w Monachium).
Inwentarze książęce i inne dokumenty z archiwum dynastów pomorskich to jedno z najcenniejszych źródeł, wciąż w niewystarczającym zakresie wykorzystywanych w pracach badawczych. Nowy cykl wydawniczy Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, który otwiera ta publikacja, ma szansę to zmienić. W przygotowaniu jest przekład inwentarza spuścizny księcia Bogusława X, a w planach opracowanie kolejnych materiałów źródłowych z dawnej kancelarii dworskiej Gryfitów.
Książka już od dnia premiery będzie w sprzedaży w Zamku (w Centrum Informacji Kulturalnej i Turystycznej (wejście I) oraz w zamkowym sklepie internetowym (na stronie zamek.szczecin.pl/sklep). Kosztuje 82 zł. Tylko w dniu premiery – 4 kwietnia – dostępna będzie w promocyjnej cenie 62 zł.
Jej publiczna prezentacja odbywa się w zaledwie cztery miesiące od ostatniej głośnej w całym kraju zamkowej premiery „Historycznego opisu miasta Szczecina” Paula Friedeborna (polski przekład, 2022).
W ostatnim dziesięcioleciu Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie wydał imponującą liczbę obszernych publikacji związanych z historią Pomorza Zachodniego i dynastii Gryfitów, m.in. monografię „Karty z dziejów zamku książęcego w Szczecinie” tom I i II (2020, 2021), „Pompa funebris książąt z dynastii Gryfitów” (2017), „Metafora świata. Filip II jako władca i kolekcjoner” (2015), „Pod skrzydłami gryfa” (2014) czy „Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze” (2013).
tekst: Monika Adamowska
foto: Materiały Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie
