Idea tworzenia malarskich panoram sięga końca XVIII w. Zazwyczaj dominowała w nich problematyka historyczna, batalistyczna i religijna. Najpierw tworzone na Wyspach Brytyjskich następnie w Szwajcarii i Holandii zyskały na popularności u schyłku XIX w. Wówczas też powstały pierwsze tego typu polskie dzieła o wydźwięku patriotycznym. Pozornie ukazujące tryumf wojsk zaborców, w rzeczywistości gloryfikowały waleczność polskiego żołnierza i wielkie zrywy narodowe.
Pierwsze dzieło tego typu zostało poświęcone bitwie pod Racławicami. Powstało pod kierownictwem Jana Styki i Wojciecha Kossaka, z okazji 100. rocznicy insurekcji kościuszkowskiej i zostało zaprezentowane w 1894 r. na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie (obecnie eksponowana we Wrocławiu).
Drugim polskim dziełem panoramicznym była kompozycja przedstawiająca przeprawę Wielkiej Armii Napoleona przez rzekę Berezynę. Powstaniem dzieła kierowali Julian Fałat i Wojciech Kossak, a dla realizacji przedsięwzięcia, w dniu 10 września 1894 r., zawiązano konsorcjum, którego prezesurę powierzono hrabiemu Antoniemu Wodzickiemu – członkowi rady nadzorczej Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie. Według podpisanej umowy, dzieło o wymiarach 17 x 120 m miało powstać do 31 marca 1896 r., w Berlinie.
Malarze dzięki wiedzy zdobytej w archiwach i pamiętnikach, w zakresie umundurowania i uzbrojenia posiłkując się prywatnymi zbiorami malarza Jana Rosena oraz szkiców własnych sporządzonych nad Berezyną, stworzyli projekt kompozycyjny podzielony na cztery epizody: Mosty na Studziance, Wzgórze Stachowej, Szarża szwoleżerów, palenie sztandarów na tle wsi Bryl oraz Cmentarz, biwak starej gwardii na tle w oddali Wesołowo i błota Berezyny. Prace rozpoczęte w krakowskiej pracowni Kossaka zostały ukończone w Berlinie, przy współpracy malarzy: K. Pułaskiego, M. Wywiórskiego, J. Stanisławskiego, A. Piotrowskiego i L. Schönchena.
Pierwszy publiczny pokaz ukończonego dzieła odbył się w Berlinie, 1 kwietnia 1896 r., następnie w Warszawie, gdzie była udostępniona począwszy od 17 września 1898 r. Dwa lata później zaprezentowano ją w Kijowie i Moskwie. Niestety, bezskutecznie szukano dla niej stałego miejsca ekspozycji. W 1907 roku Wojciech Kossak, w wyniku konfliktu z Julianem Fałatem, podjął decyzje o pocięciu panoramy w celu sprzedaży fragmentów ze scenami figuralnymi swego autorstwa. Aby móc podpisać je wyłącznie swym nazwiskiem, postanowił przemalowywać pozostawione fragmenty pejzażowe stworzone przez Fałata. Do współczesności zachowała się niewielka ilość tych dzieł w zbiorach muzealnych i prywatnych.
Trwałą pamiątką po wielkim artystyczno-patriotycznym przedsięwzięciu pozostaje wydana po 1896 r. w Berlinie teka z fotograficznymi kopiami dzieła. Płócienna obwoluta z reprodukcją napoleońskiego wiarusa palącego sztandar zaopatrzona w tytuł Panorama Beresina par Juljan Falat et A. de Kossak zawierała dziewięć reprodukcji na kartonowych arkuszach zaopatrzonych posrebrzanymi napisami i krawędziami oraz dwunastostronicową broszurę informacyjną.
Właśnie ten zabytek, znajdujący się w zbiorach Działu Historii bielskiego Muzeum, posłużył do prezentowanej tu w znacznym powiększeniu reprodukcji dzieła Juliana Fałata i Wojciecha Kossaka. Eksponat w oryginale można oglądać na ekspozycji stałej w Fałatówce – oddziale Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej.
Źródła:
M. Kukiel, Wojna 1812 roku, Poznań1999; A. Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r., Gdańsk 2006; D. Nawrot, Litwa i Napoleon w 1812 roku, Katowice 2008; DoRzeczy.pl; dzieje.pl; historykon.pl; polskieradio.pl
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej, MBB/H-FJ/2626–2635, Panorama Beresina. Retraite de Moscow 1812 par Juljan Falat et A. de Kossak, Berlin [po 1896]
M. Aleksandrowicz, Panorama Berezyna, w: „Muzealne Wiadomości” nr 4 (4), wrzesień 2022, s. 8.
W Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej od 19 października można oglądać wystawę Panorama „Berezyna” Juliana Fałata i Wojciecha Kossaka. Fotograficzna reprodukcja ze zbiorów własnych. Więcej na ten temat tutaj.
Wystawie towarzyszy składanka z reprodukcją panoramy „Berezyna”, dostępna w kasach Muzeum w Zamku Książąt Sułkowskich oraz w Fałatówce. Cena 5 zł.
