27 stycznia przypada 80. rocznica wyzwolenia KL Auschwitz, największego obozu koncentracyjnego w Polsce, w którym od czerwca 1940 do stycznia 1945 zginęło około 1,1 miliona ludzi, z czego około 1 milion stanowili europejscy Żydzi.
Założony przez Niemców w maju 1940 roku na terytorium okupowanej Polski początkowo służyć jako miejsce przetrzymywania polskich więźniów politycznych, w związku z niemiecką polityką terroru wobec Polaków. Z czasem KL Auschwitz przekształcił się w rozbudowany kompleks mniejszych obozów, pełniących różnorodne funkcje stając się największym hitlerowskim ośrodkiem zagłady dla obywateli okupowanej przez Niemców Europy. Autorem pierwszych doniesień o Holokauście był Witold Pilecki (żołnierz AK, patron Instytutu Pileckiego), który 19 września 1940 roku, podczas niemieckiej, ulicznej łapanki, za zgodą swoich wojskowych przełożonych, dobrowolnie dał się aresztować by przeniknąć do niemieckiego obozu zagłady, gdzie poza działalnością wywiadowczą organizował ruch oporu W kwietniu 1942 roku, po brawurowej ucieczce, ujawnił w swoich raportach informacje o przerażających zbrodniach niemieckich w Auschwitz.
– Auschwitz, to nie tylko miejsce pamięci, ale także przestroga, która wciąż wymaga refleksji nad ludzką zdolnością do okrucieństwa oraz mechanizmami systemowego wykluczenia i dehumanizacji. To właśnie dzięki nieustannemu badaniu i reinterpretowaniu historii Auschwitz możliwe jest podtrzymanie pamięci oraz – miejmy nadzieję – przeciwdziałanie podobnym tragediom w przyszłości. – mówi dr Agnieszka Witkowska-Krych z Instytutu Pileckiego. Obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony 27 stycznia 1945 roku przez żołnierzy 60. Armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Data ta jest obchodzona jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. W styczniu 1945 roku Niemcy, zdając sobie sprawę z nadciągającej Armii Czerwonej, zaczęli likwidować obóz. Przeprowadzono wówczas tak zwane „marsze śmierci”, w których około 56 tysięcy więźniów zostało zmuszonych do ewakuacji w kierunku innych obozów na terenie III Rzeszy. Bardzo wiele osób zmarło wówczas z powodu zimna, głodu i wycieńczenia. W obozie pozostawiono około 7 tysięcy najbardziej osłabionych więźniów. Większość z nich była skrajnie wycieńczona, ciężko chora i w stanie krytycznego niedożywienia. Po wyzwoleniu ocalali więźniowie zostali otoczeni opieką przez Armię Czerwoną oraz miejscową ludność. W obozie utworzono prowizoryczny szpital, gdzie leczono najciężej chorych. Ocaleni, którzy byli w stanie, po zakończeniu wojny powracali do swoich rodzinnych miejscowości. Niektórzy pozostali w Polsce, inni wyemigrowali, najczęściej do Izraela, Stanów Zjednoczonych czy innych krajów. W wielu przypadkach musieli zmierzyć się z traumą obozową, problemami zdrowotnymi i trudnymi warunkami życia powojennego. Wyzwolenie Auschwitz było zatem z jednej strony symbolicznym końcem jednego z najstraszniejszych rozdziałów w historii ludzkości, ale z drugiej dla wielu ocalonych stanowiło dopiero początek trudnej drogi do odzyskania godności, zdrowia i sensu życia. – dodaje naukowczyni.
27. stycznia, obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Z tej okazji Instytut Pileckiego przygotował cykl wydarzeń z udziałem ocalonych, świadków Holokaustu oraz badaczami tematu.
24. stycznia – filia Instytutu w Augustowie
Spotkanie z Mirosławą Kamińską (95 l.) – mieszkanką Augustowa, córką nauczyciela – Huberta Kamińskiego (była świadkiem zniszczenia synagogi w Augustowie. Pamięta augustowskie getto i osoby w nim przetrzymywane) oraz pokaz filmów: „Ku Zagładzie” i „Nie wolno było płakać” (produkcje IP).
Godz. 11:00, kino Iskra, ul. 3 Maja 38, 16-300 Augustów, wstęp wolny.
25. stycznia – oddział IP w Berlinie
Pokaz filmu „Ku Zagładzie” oraz prezentacja projektu edukacyjnego VR „The Reich of Ashes” (Joanna Popińska).
Godz. 14:00, Pariser Platz 4a, Berlin, wstęp wolny.
29. stycznia
Wykład Jacka Fairweather’a pt. „Fritz Bauer and the Cold War Battle to Remember Auschwitz”.
Godz. 18:30, Pariser Platz 4a, Berlin, wstęp wolny
30. stycznia
Oprowadzanie kuratorskie z udziałem Jacka Fairweather’a po wystawie stałej o Witoldzie Pileckim (opis wystawy pod linkiem IP)
Godz. 17.00, Pariser Platz 4a, Berlin, wstęp wolny.
27. stycznia IP w Warszawie
Głównym głosem przywołującym tamte wydarzenia, będą wspomnienia świadka historii i jednocześnie ofiary Holocaustu – p. Elżbiety Ficowskiej (83 l.), która była obozowym dzieckiem. Z inicjatywy Ireny Sendlerowej jako półroczne niemowlę, dzięki inicjatywie Ireny Sendlerowej znalazła się na aryjskiej stronie getta. Została przewieziona w drewnianej skrzynce, ukrytej na wozie z cegiełami. Jej obecność na wydarzeniu będzie miała charakter spotkania z młodzieżą warszawskich szkół, któremu towarzyszyć będą dokumenty filmowe.
1. Pokaz filmu„ Ku Zagładzie”(40min.), reż. M. Miziołek, W. Saramonowicz
2. Rozmowa z p. Elżbietą Ficowską – ocalałą z Zagłady dzięki Irenie Sendlerowej,
3. Pokaz filmu „Historia Ireny Sendlerowej” oraz rozmowa z reż. Andrzejem Wolfem
Godzina 11.00, Kinoteka, Plac Defilad 1, wstęp wolny.
Od 2018 roku Instytut Pileckiego rejestruje wspomnienia osób, które przeżyły II wojnę światową, a także tych, które pamiętają czasy powojenne. Świadkowie Epoki (link na YT) – to wstrząsający zapis relacji i świadectw dokumentujący doświadczenia kobiet, mężczyzn, dzieci pochodzących z różnych środowisk społecznych, grup religijnych i etnicznych, wrzuconych w przerażającą rzeczywistość obozów zagłady. Świadkowie epoki to 2, 5 tys. nagrań, z czego blisko 100 dotyczy Auschwitz. Nieustannie tworzone archiwum historii mówionej zawiera dziesiątki tysięcy godzin wspomnień, które dostępne są na kanale YouTube a także w archiwum cyfrowym Instytutu Pileckiego. O swoich przeżyciach opowiadają żołnierze wszystkich frontów, cywile, więźniowie polityczni, obozów koncentracyjnych, pracy przymusowej, łagrów. Świadkowie zbrodni z pobudek nacjonalistycznych i zbrodni wojennych. Sprawiedliwi i Ocaleni. Obywatele polscy, Polacy o innej przynależności państwowej, obywatele innych krajów.
Instytut Pileckiego proponuje wybrane relacje oraz materiały archiwalne:
– świadectwo Elżbiety Sobczyńskiej – dziecka w KL Auschwitz: Link
– świadectwo Stefani Wiernik – urodzonej w KL. Auschwitz: Link
– świadectwo Stefanii Turbiarz – więźniarki KL. Auschwitz: Link
– świadectwa Bogdana Bartnikowskiego – 10-letniego powstańca i więźnia KL Auschwitz: 1.Link 2.Link
– świadectwa Marii Stroińskiej – 11- letniego dziecka w KL Auschwitz:1. Link 2.Link
– świadectwo Aliny Dąbrowskiej – więźniarki KL Auschwitz: Link
– świadectwo Jerzego Fajera – więźnia KL Auschwitz: Link
Więcej materiałów w: Archiwum Instytutu Pileckiego, Auschwitz
Krótka historia obozu KL Auschwitz
Jednym z narzędzi terroru stosowanych wobec ludności okupowanych przez Niemców państw były masowe internowania dotykające głównie inteligencję i jeńców wojennych, kler, osoby związane z ruchem oporu ale również przypadkowe ofiary ulicznych łapanek. Największe nasilenie takich aktów totalitarnej przemocy miało miejsce w Polsce.
Od początku okupacji w procesie systematycznego wyniszczania narodu polskiego, osłabiania jego potencjału intelektualnego oraz wymuszania bezwzględnego posłuszeństwa, istotną rolę odgrywały różnego rodzaju miejsca uwięzienia, areszty policyjne, więzienia sądowe, obozy przejściowe, pracy, wychowawcze i karne, a przede wszystkim obozy koncentracyjne, które początkowo organizowano by rozwiązać problem przepełnionych lokalnych miejsc internowania. Na terenie Polski, Niemcy zbudowali sześć obozów: w Treblince, Chełmnie (Kulmhof), Sobiborze, Bełżcu, Majdanie i Oświęcimiu (Auschwitz).
Otwarty w Oświęcimiu, 10 miesięcy po wybuchu wojny był pierwszym i zarazem największym obozem koncentracyjnym na okupowanych ziemiach polskich. W pierwszych dwóch latach jego istnienia Polacy stanowili przeważającą liczbowo grupę narodowościową więźniów, wśród deportowanych do obozu od samego początku znajdowali się również Żydzi. Od 1942 roku, stał się miejscem stopniowego wyniszczania więźniów i równocześnie największym ośrodkiem natychmiastowej, bezpośredniej zagłady Żydów.
Wybór lokalizacji na utworzenie obozu podyktowany był m.in.: dogodnym położeniem komunikacyjnym (rozbudowana sieć kolejowa), geograficznym (równina w rozwidleniu dwóch rzek dawała gwarancję, że w razie potrzeby kompleks będzie można szybko rozbudować i odgrodzić od świata) oraz już istniejącą infrastrukturą (zabudowania byłych koszar wojskowych, które teraz służyły jako baraki).
KL Auschwitz z czasem przekształcił się w rozbudowany kompleks mniejszych obozów, tzn. obozu koncentracyjnego, miejsce przetrzymywania więźniów pochodzących z różnych grup społecznych i narodowościowych, obozu zagłady, od 1942 roku stał się jednym z głównych ośrodków eksterminacji Żydów w ramach realizacji planu „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, a także obozu pracy przymusowej. Zdecydowana ich większość była zabijana w komorach gazowych zaraz po przybyciu. Największą liczbę ofiar stanowili Żydzi (ok. 1 mln), następnie Polacy (70-75 tys.). Inni więźniowie obozu Auschwitz to: Romowie (21 tys.), przetrzymywani w specjalnie wydzielonym „Zigeunerlager”, radzieccy jeńcy wojenni (15 tys.), wysyłani do Auschwitz głównie na egzekucje lub do ciężkiej pracy, a także więźniowie innych narodowości, m.in. Czesi, Francuzi, Węgrzy, Grecy, Włosi, Norwegowie, a także Niemcy (na przykład więźniowie polityczni, świadkowie Jehowy, zwani badaczami Pisma Świętego oraz homoseksualiści).
KL Auschwitz składał się: 1) Auschwitz I – utworzony w 1940 r. na terenie i w budynkach przedwojennych polskich koszar; 2) Auschwitz II-Birkenau zbudowany w 1941 r. na terenie odległej od Oświęcimia o 3 km wsi Brzezinka, z której wysiedlono polską ludność i gdzie naziści wybudowali większość urządzeń masowej zagłady; Auschwitz III –ok. 40 podobozów, którymi były niemieckie zakłady przemysłowe i gospodarstwa rolniczo-hodowlane, wykorzystujące niewolniczą siłę roboczą więźniów. Wszystkie obozy i podobozy zostały odizolowane od świata zewnętrznego i otoczone drutem kolczastym.
Barbara Konarska
