Jak wyglądał Gdańsk w międzywojniu? Jakie tajemnice kryją dawne plany terenowe miasta? Odpowiedzi na te pytania przynosi najnowsza publikacja poświęcona gdańskiej kartografii, składająca się z reprintów 18 szczegółowych arkuszy map w skali 1:1000 z lat 20. i 30. XX wieku oraz opracowanie historyczne. Premiera albumu odbędzie się w Domu Uphagena, w czwartek 6 lutego o godz. 17.00.
– Oddajemy w ręce mieszkańców i sympatyków historii naszego miasta wyjątkowy zbiór reprintów mało znanych planów terenowych Gdańska z okresu międzywojennego, obejmujących historyczne Śródmieście. Zestaw 18 arkuszy w szczegółowej skali 1:1000 pochodzi ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN. Towarzyszy mu opracowanie dr. Jana Daniluka i Jagody Załęskiej-Kaczko, omawiające okoliczności powstania planów i dostępne zasoby kartograficzne – mówi prof. Piotr Lorens, Architekt Miasta Gdańska. – To początek cyklu, który przybliży gdańską sztukę kartograficzną i jej wkład w badania nad rozwojem miasta.
Każdy „ma” własną mapę? Mam i ja… czyli pruska kartografia w pigułce
Rozwój geodezji w Prusach napędzały potrzeby wojskowe i fiskalne. Po 1806 r. reformy doprowadziły do powstania nowoczesnej administracji katastralnej. Podatek gruntowy wprowadzono w Gdańsku w 1861 r., a ewidencją zajęło się biuro katastralne. Powstał wtedy szczegółowy plan miasta (1862–1869), opracowany przez Daniela Buhsego. Dwa lata (1862–1863) trwały prace pomiarowe, a następnie w latach 1866–1869 sporządzono wielkoformatowy plan Gdańska w skali 1:1000. Plan Buhsego, przeniesiony metodą fotograficzną na kamienie litograficzne i odbity na 18 arkuszach, trafił do sprzedaży na początku 1871 roku.
Mimo upływu lat zachwyca on precyzją wykonania. Administracja geodezyjna była jednak wówczas rozproszona: kartografia krajowa podlegała Ministerstwu Wojny, administracja katastralna Ministerstwu Finansów, a geodezja gminna – Ministerstwu Rolnictwa, Domen i Lasów. W 1870 r. powołano Centralną Dyrekcję Pomiarów, a w 1875 r. Pruski Urząd Kartograficzny, który po I wojnie światowej przekształcono w Urząd Rzeszy ds. Kartografii.
W 1903 r. w Gdańsku utworzono Urząd ds. Pomiarów, kierowany przez Maximiliana Blocka. Po powstaniu Wolnego Miasta Gdańska (1920) urząd ten przeszedł reorganizację – w 1921 r. powołano Urząd Katastralny, który objął swym zasięgiem Gdańsk, powiaty Gdańskie Wyżyny i Niziny oraz Sopot. W 1926 r. Oliwa została włączona do miasta, jednak sopocki urząd zachował niezależność.
Pruski i wolny Gdańsk a jego plany terenowe
Na przełomie XIX i XX wieku Gdańsk przeszedł bezprecedensowy rozwój terytorialny. W latach 1814–1890 jego powierzchnia wzrosła o 1482 hektary, a do 1910 roku przyłączono kolejne 1687 hektarów. 1 kwietnia 1914 r. do miasta włączono m.in. Zaspę, Brzeźno, Młyniska, Wisłoujście, Stogi, Krakowiec i Górki Zachodnie – łącznie 2761 hektarów. W przededniu I wojny światowej powierzchnia Gdańska wynosiła już ponad 6428 hektarów.
Plany terenowe (Geländepläne) tworzono w Gdańsku od 1921 do 1944 roku. Pierwsze obejmowały Cmentarz Zaspa i dzielnicę Zaspa, ostatnie – fragment Oliwy. Nadzór nad ich powstawaniem sprawowali kolejni dyrektorzy Urzędu ds. Pomiarów: Max Block, Johannes Ehlert, Waldemar Schmidt, Georg Klotz i Heinz Kendziorra.
Plany opracowywano w skalach 1:1000, 1:2500, 1:5000 i 1:10 000, dzieląc miasto na sektory. Zawierały rzeźbę terenu, układ komunikacyjny, granice parcel i budynków, nazwy ulic i obiektów. Były wykorzystywane w dokumentacji katastralnej i projektowej. Drukowano je metodą gisalową w berlińskiej drukarni Bogdana Giseviusa.
Liczba powstałych planów pozostaje nieznana – wiele z nich zaginęło w czasie wojny.
Prezentacja albumu w Domu Uphagena
Spotkanie promocyjne publikacji odbędzie się w Muzeum Gdańska. W czwartek, 6 lutego 2025 roku o godz. 17:00 w Domu Uphagena najbardziej aktywni uczestnicy otrzymają jeden z kilku nieodpłatnych egzemplarze publikacji. Wstęp na spotkanie jest wolny.
Podczas wydarzenia zaprezentowany zostanie zestaw obejmujący 18 reprintów map historycznego śródmieścia Gdańska oraz arkusz scalony, a także opracowanie autorstwa dr. Jana Daniluka i Jagody Załęskiej-Kaczko.
Wydawcą albumu jest Biuro Architekta Miasta Urzędu Miejskiego w Gdańsku.
Publikacja w wersji cyfrowej dostępna będzie na stronie gdansk.pl/bam i na facebooku Biura Architekta Miasta od piątku 7 lutego.
Andrzej Gierszewski
Muzeum Gdańska
