Białostocki ratusz nigdy nie był siedzibą władz miejskich. Nadana mu została funkcja handlowa. Był to więc nie tyle ratusz, co bardziej kramnice lub sukiennice. Ufundowany przez Jana Klemensa Branickiego, miał w jego wizji miasta komponować przestrzeń rynku, stanowić jego dominantę architektoniczną i być świadectwem gustu fundatora. Jego budowa przebiegała w kilku etapach.
W 1745 roku postawiony został parterowy, oparty na rzucie kwadratu obiekt, przykryty łamanym dachem. Znalazło w nim miejsce 10 sklepów oddanych w dzierżawę miejscowym Żydom. Rozwój handlu spowodował, że już w 1755 roku, na koszt około 20 kupców żydowskich, wybudowano 4 narożne pawilony – alkierze. Połączone one zostały z głównym budynkiem arkadkami, które były wejściowymi bramkami na wewnętrzne dziedzińce.
W 1761 roku wybudowana została jedna kondygnacja wieży, podwyższona do obecnej wysokości w 1798 roku. Tak długi czas budowy ratusza świadczy o tym, że wymuszona ona została czynnikami zewnętrznymi, a nie jednorodną koncepcją architektoniczną.
Pomimo tego białostocki ratusz jest jedną z piękniejszych budowli w mieście i stanowi rzadki w Polsce przykład ratusza alkierzowego. Jego autorstwo przypisywane jest Janowi Henrykowi Klemmowi. Bezsporne jest jednak tylko to, że to on projektował narożne pawilony.
Gdy budowano drugą kondygnację wieży, nadając całemu budynkowi znaną nam obecnie formę J.H. Klemm już nie żył. W 1772 roku w ratuszu mieściło się 48 kramów, a w wieży, na parterze i piętrze, urządzono izbę sądową i areszt. W związku z dalszym rozwojem handlu, około 1807 roku, poszerzono alkierze, zabudowując częściowo dziedzińce.
W 1868 roku na ratuszowej wieży pojawił się zegar wykonany przez „uczonego zegarmistrza Tropa”. Około 1898 roku wokół hełmu wieży umieszczona została metalowa galeryjka, służąca jako punkt obserwacyjny Białostockiej Ochotniczej Straży Ogniowej.
W 1922 roku w ratuszu – bazarze mieściło się ponad 100 różnej branży sklepików. Stan techniczny i estetyczny tego zabytkowego obiektu budził ogromne zastrzeżenia. Konserwator Okręgu Białostockiego w 1923 roku wnioskował o wywłaszczenie wszystkich właścicieli i przeprowadzenie rekonstrukcji budynku. Plan ten nie został zrealizowany.
W 1940 roku okupujący Białystok Rosjanie chcąc postawić w centrum miasta pomnik Józefa Stalina rozebrali ratusz, widząc w nim symbol szlacheckiej Rzeczpospolitej.
W 1953 roku, dzięki staraniom Władysława Paszkowskiego – Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – rozpoczęto jego odbudowę. Autorem projektu architektonicznego była Zofia Chojnacka. Wnętrza zaprojektował Stanisław Bukowski. Prace zakończono w 1958 roku, przeznaczając ratusz na siedzibę Muzeum Okręgowego. Zasadniczą zmianą wprowadzoną przy odbudowie, było podpiwniczenie budynku i połączenie alkierzy z centralną częścią obiektu łącznikami, co zapewniło wewnętrzną komunikację.
GALERIA MALARSTWA POLSKIEGO
Wystawa stała prezentowana w Ratuszu to zbiór dzieł reprezentatywny dla dziejów malarstwa od 2. poł. XVIII do 1. poł. XX w., liczący ponad 120 prac najwybitniejszych malarzy polskich i obcych.
Do najstarszych dzieł należą obrazy malowane na zamówienie przez włoskich artystów: Jana Chrzciciela Lampiego, Józefa Grassiego i Marcelego Bacciarellego. W tej części prezentacji na uwagę zasługują również dwa okazałe portrety Jana Klemensa Branickiego oraz jego żony Izabeli, autorstwa anonimowych artystów. Należą one do nielicznych zachowanych pamiątek po tych zasłużonych dla historii Białegostoku magnatach.
Wiek XIX to okres manifestacji polskości. Mówiąc o patriotyzmie w malarstwie, nie sposób pominąć takich artystów jak Jan Matejko czy malarski ród Kossaków – których obrazy odnajdziemy w białostockiej galerii. Niezwykłym odkryciem 1. poł. XIX w. stała się sztuka Piotra Michałowskiego, uważanego za pierwszego polskiego malarza o europejskim formacie. Kunszt tego wybitnego artysty możemy podziwiać na przykładzie obrazu Amazonka, który zdobi naszą wystawę stałą. Dumą galerii jest zespół płócien polskich malarzy wykształconych w Akademii Monachijskiej. Wśród jej najwybitniejszych uczniów można wymienić chociażby Juliana Fałata czy Józefa Chełmońskiego. Prawdziwym arcydziełem w tej grupie jest Wyjazd powozem Alfreda Wierusza-Kowalskiego.
Przemiany w sztuce 2. poł. XIX w. ilustrują znakomite obrazy Olgi Boznańskiej i artystów związanych z krakowską Akademią Sztuk Pięknych, m.in. Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jana Stanisławskiego i wielu innych. U schyłku XIX stulecia ruch artystyczny zwany Młodą Polską objawił się wieloma dokonaniami we wszystkich dziedzinach kultury. Wśród młodopolskich tematów prezentowanych w białostockiej galerii możemy odnaleźć fascynacje podróżami, wsią oraz góralszczyzną w pracach takich artystów jak Edward Okuń, Julian Fałat czy Wincenty Wodzinowski. Modernizm wiązał się z otwarciem na nowe nurty i prądy artystyczne, jak chociażby symbolizm reprezentowany przez obecne na wystawie dzieła Jacka Malczewskiego.
Bogactwo nurtów malarstwa w pierwszych dekadach XX w. możemy podziwiać na płótnach uczniów tzw. szkoły pejzażowej, Jana Stanisławskiego, artystów wileńskich czy fenomenu artystycznego, jakim jest do dziś twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza. II wojna światowa przerwała na pewien czas rozwój malarstwa polskiego i jest ona zarazem pewną ramą czasową zamykającą zbiory prezentowane w białostockim ratuszu.
Jakub Rajecki
