Stalag Luft 4 Gross Tychow, niemiecki obóz jeniecki przeznaczony dla zestrzelonych lotników alianckich, został otwarty w maju 1944 roku. Zlokalizowany w odległości około 5,5 km od miasta Tychowo (wówczas Gross Tychow) w obszarze, który obecnie należy do województwa zachodniopomorskiego, obóz ten położony był w gęstym lesie, co utrudniało jego lokalizację i dostęp. Został zaprojektowany na planie kwadratu, a jego przestrzeń podzielona była na cztery odseparowane i niezależne sektory.
Zgodnie z dokumentacją Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, na dzień 1 stycznia 1945 roku, w obozie tym przebywało:
- 8708 Amerykanów,
- 620 Brytyjczyków,
- 147 Kanadyjczyków,
- 132 Rosjan,
- 60 Polaków,
- 37 Australijczyków,
- 22 Nowozelandczyków,
- 8 Południowoafrykańczyków,
- 5 Czechów,
- 2 Francuzów,
- 1 Norweg.
W obliczu zbliżającego się do Pomorza Frontu Wschodniego, niemieckie władze podjęły decyzję o ewakuacji ludności cywilnej oraz jeńców. Dnia 28 stycznia chorych lotników przewieziono koleją z Podborska do Stalagu Luft 1 w Barth, położonego w północnych Niemczech. Proces ewakuacji całego obozu miał miejsce w dniach 6-8 lutego 1945 roku. Lotnicy zostali podzieleni na kilka grup marszowych i pod strażą niemiecką wyruszyli pieszo na zachód. Trasa ich marszu wiodła przez Białogard, Świnoujście, aż pod Hamburg, gdzie znajdował się obóz jeniecki Stalag XI B w Fallingbostel. Przebycie całej trasy, liczącej około 950 kilometrów, zajęło jeńcom od 51 do 87 dni. Ci, którzy przeżyli ten wymuszony marsz nazwali go „marszem śmierci” (ang. Death March, niem. Schwarzer Marsch), co oddaje jego tragiczny charakter i skrajne warunki, jakim byli poddani.
Formy upamiętnienia Stalagu Luft 4
Corocznie, w pierwszą sobotę lutego, Miasto i Gmina Tychowo we współpracy z Bałtyckim Stowarzyszeniem Historii „Perun” z Koszalina, pod historycznym patronatem Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, organizuje uroczystości upamiętniające ewakuację obozu Stalag Luft 4, znane jako „Marsz Śmierci”. Inauguracyjne obchody, które odbyły się w 2011 roku, były skromne, lecz miały fundamentalne znaczenie, inicjując cykliczność tych wydarzeń. Obecnie, uroczystości gromadzą setki uczestników przy pomniku, dziele nieżyjącego już artysty Zygmunta Wujka. Wartę honorową pełni 8 Pułk Przeciwlotniczy z Koszalina, a uroczystości obejmują apel pamięci oraz salwę honorową, odbywającą się zgodnie z ceremoniałem wojskowym. W 2015 roku po raz pierwszy zorganizowano Żywą Lekcję Historii z udziałem rekonstruktorów. Z kolei w 2018 roku ukazała się pierwsza polska publikacja poświęcona historii Stalagu Luft 4, pod redakcją dr hab. Michała Polaka i Pawła Michalaka. W 2021 roku, w Liceum Ogólnokształcącym w Tychowie, w obecności rodziny byłego jeńca Jana Mikszo, dyrektor szkoły Daniel Wach otworzył Izbę Pamięci dedykowaną historii obozu.
Badania
Po zakończeniu II wojny światowej, teren dawnego obozu jenieckiego Stalag Luft 4 został rozebrany, a jego ponad 100-hektarową powierzchnię zalesiono. Mimo to, zachowały się fizyczne ślady obecności obozu, w tym fundamenty baraków mieszkalnych, budynku kuchni oraz szpitala obozowego. Przez niemal 70 lat nie przeprowadzono żadnych szczegółowych badań terenowych na tym obszarze, aż do roku 2018. Wówczas Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, po uzyskaniu stosownych zezwoleń od właściciela terenu, Nadleśnictwa Białogard oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zainicjowało badania archeologiczne. Prace te prowadziła Grupa Eksploracyjno-Poszukiwawcza Parsęta, działająca przy Towarzystwie Przyjaciół Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, pod kierunkiem archeologa Andrzeja Kuczkowskiego z Koszalina.
Wyniki pierwszych badań terenowych okazały się niezwykle obiecujące – w krótkim czasie odnaleziono ponad 300 artefaktów. Kolejne lata prac pozwoliły na odkrycie wielu cennych pamiątek po przetrzymywanych lotnikach, głównie Amerykanach, w tym alianckich odznak lotniczych oraz osobistych przedmiotów, jak maszynki do golenia, wisiorki, pierścionki, sygnety, a także liczne guziki mundurowe. W trakcie prac terenowych udało się również odnaleźć identyfikatory żołnierzy – zarówno jeńców alianckich, jak i wartowników niemieckich.
Nieśmiertelniki wojskowe, identyfikatory żołnierzy Stanów Zjednoczonych:
- ROBERT W. PEELMAN JR
35678826 T43 0
ROBERT W. PEELMAN SR 3711 LEEWELLYN AVE.
CINN, O. C
- MILTON E. CHANDLER
31222341 T43-43 0 P
Blaszka identyfikacyjna z ubezpieczeniem społecznym rządu Stanów Zjednoczonych:
- nr ubezpieczenia: 202-01-7977 , Benjamin Gioacchino
Ciekawostką jest odnaleziona tabliczka adresowa, prawdopodobnie zamontowana na walizce lub innym bagażu. Zapewne adres został umieszczony na tabliczce w celu identyfikacji bagażu jeńca w obozie lub z ewentualnym zamiarem odesłania go pod wskazany adres:
- M BRUNET ROBERT
7 MICHELET 7
PARIS
Zgodnie z dostępnymi danymi, związanymi ze spisem narodowościowym, w obozie Stalag Luft 4 przetrzymywano jedynie dwóch jeńców pochodzenia francuskiego, których personalia niestety nie są znane.
W styczniu 1945 roku do obozu trafiła grupa żołnierzy z 1 Armii Wojska Polskiego, prawdopodobnie wziętych do niewoli w trakcie walk o tzw. „Wał Pomorski”. Istnienie polskich jeńców w Stalagu Luft 4 potwierdza odnalezienie podczas prac archeologicznych orzełka wzoru 43, potocznie nazywanego „kuricą”, co sugeruje obecność polskich żołnierzy wśród więźniów obozu.
W sumie, podczas badań terenowych na terenie dawnego obozu, udało się odnaleźć kilka tysięcy przedmiotów, które stanowią nieme świadectwo historii Stalagu Luft IV. Obecnie artefakty te są przedmiotem szczegółowego opracowania i konserwacji w ramach prac muzealnych.
APEL
Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, w ramach swojej misji zachowania i upowszechniania wiedzy o historii, prowadzi badania dotyczące obozu Stalag Luft 4. W związku z tym, zwracamy się z prośbą do osób, które mogą dysponować dokumentami, fotografiami lub innymi artefaktami związanymi z historią tego obozu, o podzielenie się nimi w celu wzbogacenia naszej kolekcji. Ponadto, poszukujemy krewnych żołnierzy, których nazwiska zostały zidentyfikowane na odnalezionych identyfikatorach, w nadziei na odtworzenie ich indywidualnych historii i lepsze zrozumienie ich doświadczeń.
Prosimy o kontakt za pośrednictwem adresów email:muzeum@muzeum.kolobrzeg.pl, wojsko@muzeum.kolobrzeg.pl, lub telefonicznie pod numerem 513 059 596.
Państwa wsparcie i współpraca są niezmiernie ważne nie tylko dla procesu dokumentowania historii Stalagu Luft 4, ale także dla edukacji przyszłych pokoleń.
Magdalena Chmielewska
Zdjęcia: Radosław Horanin
