Jubileusz 75-lecia Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży uczci wyjątkową wystawą czasową „Bursztyn. Dar prastarych drzew”. Nieprzypadkowo będzie to bursztyn, ponieważ łomżyńska placówka znana jest z jego zbiorów. Już w roku 1950, Adam Chętnik, zorganizował w łomżyńskim muzeum wystawę czasową bursztynu, pierwszą tego typu w powojennej Polsce, zaś po ośmiu latach powstała wystawa stała. Po przeniesieniu muzeum do obecnej siedziby została ona opracowana na nowo oraz poszerzona o kolejne obiekty i funkcjonuje pod tytułem „Bursztyn w dorzeczu Narwi” ciesząc się ogromnym zainteresowaniem zwiedzających.
Jubileuszowa wystawa „Bursztyn. Dar prastarych drzew”, czynna od 13 października 2023 roku do 4 lutego 2024 roku, będzie prezentacją obiektów ze zbiorów warszawskiego Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Inkluzji w Bursztynie Katedry Zoologii Bezkręgowców i Parazytologii Wydziału Biologii Uniwersytetu Gdańskiego, Muzeum Bursztynu, oddziału Muzeum Gdańska oraz muzeum łomżyńskiego, dopełnionych zdjęciami i multimediami.
Bursztyn jest darem prastarych drzew. Lasy, które dały początek bursztynom, rosły co najmniej 40 milionów lat temu na obszarach południowej Fennoskandii. Był to olbrzymi ląd, który dziś możemy identyfikować z obszarami Norwegii, Szwecji, Finlandii, Półwyspu Kolskiego i Morza Bałtyckiego. Obszar pokryty lasami zajmowałby obecnie całą północną oraz większe partie środkowej i wschodniej Europy, a na południe od tych terenów rozpościerało się eoceńskie morze. Czas trwania lasów bursztynowych oceniany jest na minimum 18 milionów lat. Lepka żywica wydzielana obficie przez drzewa lasu bursztynowego była śmiertelną pułapką dla wielu stworzeń i sarkofagiem dla roślin i zwierząt. Jednak ogół inkluzji w bursztynie bałtyckim nie odzwierciedla składu fauny i flory eoceńskich lasów, lecz jednie tę jej część, która została zamknięta w żywicy.
Wszystko, co jest w bursztynie i dostało się tam w sposób naturalny, jest inkluzją ale nie znaczy to, że jest to skamieniałość. Inkluzja jest pojęciem znacznie szerszym: obejmuje zarówno zachowane w bursztynie organizmy, jak i inne nieorganiczne substancje, np. gaz, woda, piryt, a czasem nawet bursztyn – bursztyn w bursztynie. Inkluzja z języka łacińskiego „includer” : zamknąć, włączyć; inna nazwa „wrostki”, a po kurpiowsku „wścibki”.
Dzięki inkluzjom naukowcy określili niektóre gatunki floty i fauny bursztynowego lasu. Wielka różnorodność gatunków zachowanych w inkluzjach roślinnych dowodzi zmiennego klimatu obszarów lasu bursztynowego – od umiarkowanego do subtropikalnego.
Na podstawie inkluzji roślinnych oznaczono dotychczas ponad 300 gatunków drzew, krzewów i roślin zielonych z różnych siedlisk. W lesie tym współistniały rośliny górskie, nizinne, bagienne, jednocześnie o różnych wymaganiach klimatycznych, począwszy od klimatu umiarkowanego do subtropikalnego. Można przypuszczać, że ta różnorodność szczątków roślinnych wynika nie tylko ze zmiennego ukształtowania terenu, na którym rosły te lasy ale również z faktu, że obszary te znajdowały się właśnie na granicy dwóch stref klimatycznych – umiarkowanej i subtropikalnej. Na obszarach tych następowało przenikanie się flory strefy umiarkowanej, w której rosły lasy z przewagą drzew sezonowo gubiących liście, z florą subtropikalną wiecznie zieloną z licznymi palmami, przesuwającą się z południa na północ w cieplejszych okresach klimatycznych. Wiecznie zielone lasy dotarły najdalej na północ w okresie eocenu, osiągając 60 stopień szerokości geograficznej północnej. Średnia wielkość inkluzji zwierzęcej wynosi ok. 1 cm, czyściej występują mniejsze o długości od 1 do 5 mm. W bursztynie bałtyckim odkryto dotychczas ok. 3 tys. gatunków zwierząt. Zatopione w bursztynie organizmy są w środku puste. Powodem tego jest utrata wody wyciągniętej przez otaczającą stworzenie żywicę. Ciało wysycha i wypełnia się gazem powstałym w wyniku reakcji chemicznych, zachodzących między tkankami a żywicą. Stwardniała żywica działa jak forma zachowująca pierwotny kształt.
Wystawę „Bursztyn. Dar prastarych drzew” dopełnią różne wydarzenia. Dr Elżbieta Sontag z Muzeum Inkluzji w Bursztynie Uniwersytetu Gdańskiego 21 października wygłosi prelekcję „Inkluzje – tajemnice bursztynowych lasów ukryte w skamieniałościach”. Autor tego tekstu 18 listopada zaplanował wykład „Bursztyn. Powstanie i właściwości”, a 9 grudnia Katarzyna Kwiatkowska z Muzeum Ziemi PAN opowie „Co o bursztynie wiedzieć trzeba”.
18 listopada odbędzie się również „Dzień bursztynu kurpiowskiego” z udziałem bursztyniarza Zdzisława Bziukiewicza oraz innych twórców ludowych.
Tekst: Dr Jerzy Jastrzębski, starszy kustosz Działu Bursztynu Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, kurator wystawy.
