Imaginarium natury

Watanabe Seitei Z kolekcji Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha

„Jeśli będziesz chciał o kimś powiedzieć, że jest szczytem doskonałości w pewnym kierunku, powiedz Watanabe Seitei. […] Jest to opanowanie do ostatniego ostatka technicznych środków japońskich i pozbycie się […] rutyny i hieratyzmu, i konwencjonalizmu japońskiej sztuki.

Banzai Nippon!”

Stanisław Witkiewicz, list do syna z 13 września 1904

Watanabe Seitei uchodzi za jednego z najbardziej tajemniczych, zapomnianych, legendarnych wręcz japońskich twórców. Tajemniczych, bo niemal nieznanych, trudno bowiem odnaleźć jego prace w muzeach i kolekcjach japońskich, podobnie jak wzmianki o nim w japońskiej historii sztuki. A przecież za życia był powszechnie znany – w Japonii i na Zachodzie. Jeszcze w 1916 roku Japończycy reklamowali go jako „malarza znanego w całym świecie zachodnim”. Był aktywny artystycznie w trzech epokach: schyłkowej Edo (1603–1868), Meiji (1868–1912) i Taishō (1912–1926). W XXI wieku w Japonii Watanabe Seitei i jego dzieło nadal pozostają nieznani.

Dopiero niedawno na Wyspach rozpoczęto systematyczne badanie jego artystycznego oeuvre. Mimo że znaczna liczba ważnych jego dzieł znajduje się w kolekcjach zachodnich, to nigdy dotąd w Europie czy w Stanach Zjednoczonych nie powstało szersze opracowanie jego twórczości. A przecież z punktu widzenia sztuki i kultury zachodniej Watanabe Seitei odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się japonizmu, inspirując i ukazując transkulturowy potencjał sztuki japońskiej.

Watanabe Seitei urodził się jako Yoshikawa Yoshimata 27 grudnia w 1851 roku w Edo w dystrykcie Kanda Sakuma-chō, został adoptowany przez przyjaciela ojca Watanabego Mitsuego. Zmarł w Tokio, w Asakusa Higashimisuji-chō, w roku 1918. Był uczniem malarza Kikuchiego Yōsaia (1788–1878), znanego z monochromatycznych portretów postaci historycznych, oraz malarza i twórcy przedmiotów z laki Shibaty Zeshina (1807–1891). Od 1875 roku pracował dla firmy Kiryū Kōshō Kaisha, założonej przez rząd japoński w celu promowania i sprzedaży japońskich wyrobów artystycznych za granicą. Seitei tworzył wzory dla wyrobów z laki i emalii komórkowej (cloisonné).

W 1878 roku wyjechał na Wystawę Światową do Paryża jako jeden przedstawicieli spółki. Otrzymał brązowy medal za obraz Gołębie przy świątyni Sensō-ji w Asakusie (obecnie w Freer Collection w Waszyngtonie). W Paryżu spędził zapewne dwa lata, dzięki przyjaźni z marszandem sztuki Tadamasą Hayashim (1853–1906), który dobrze znał francuski, mógł aktywnie uczestniczyć w życiu artystycznym impresjonistów, nawiązując kontakty m.in. z Philippe’em Burtym, Louisem Gonse’em Degasem, Edmondem de Goncourtem, Édouardem Manetem, Giuseppem De Nittisem i wieloma innymi intelektualistami i artystami; brał udział w wystawach, spotkaniach, bardzo dużo malował. Odniósł spektakularny sukces; w środowisku paryskim, czyli międzynarodowym, był dobrze znany, podziwiany i ceniony. Jego pionowe, wiszące zwoje, kakemona, malowane farbami wodnymi na jedwabiu, sprzedawano na wystawach za duże kwoty, przewyższające tak poszukiwane japońskie drzeworyty. Wiemy, iż wykonał szkic, który podarował Degasowi, umieszczając na nim napis: „Dla Degasa, Seitei, improwizacja”. Był również autorem kilku pokazów malarstwa japońskiego, będących w istocie rodzajem performansów, podczas których zgromadzeni mogli obserwować proces tworzenia, malowania farbami wodnymi na jedwabiu, jego niezwykłą technikę i mistrzostwo i – przede wszystkim – doświadczyć „inności” japońskiej sztuki. Dzięki jednemu z uczestników spektaklu z 28 listopada 1878 roku, Edmondowi de Goncourtowi, mamy precyzyjny opis tej niezwykłej techniki.

Podczas pobytu w Paryżu Seitei na zaproszenie Émile’a Bergerata wykonał cztery ilustracje do dwutomowego wydawnictwa poświęconemu arcydziełom Wystawy Światowej z 1878 roku, był także stałym współpracownikiem słynnego pisma „La Vie Moderne”.

Po powrocie do Japonii Seitei rozpoczął współpracę z Sōsukem Namikawą (1847–1910), artystą zajmującym się techniką cloisonne; zaangażował się też w dekorację wnętrz Pałacu Akasake (dawnej siedziby następcy cesarskiego tronu, używanej jako rezydencja dla gości składających oficjalne wizyty w Japonii).

W 1890 roku założył pismo „Bijutsu Sekai” (Świat Sztuki), którego był redaktorem naczelnym, poświęcone wprowadzaniu sztuki starożytnej i nowoczesnej do Japonii, wydawane przez oficynę Shun’yōdō, odgrywając tym samym kluczową rolę we wczesnym okresie japońskiej sztuki nowoczesnej. Około 1890 roku Watanabe Seitei wycofał się z publicznego życia artystycznego, nie uczestniczył w wystawach, przestał wychodzić ze swojego domu w tokijskiej Asakusie, wybierając życie pustelnika, pozostając artystą „odosobnionym”.

Ten malarz nihon-ga (malarstwa w stylu japońskim) stworzył swój własny, niepowtarzalny język wizualny. I choć podejmował klasyczne tematy – krajobrazy, sceny rodzajowe i obrazy kwiatów i ptaków – to ich nowa interpretacja wzbudzała zainteresowane i zachwyt. Malarz bijin-ga (obrazów pięknych kobiet) Kiyokata Kaburagi (1878–1972) dostrzegł siłę jego kolorystyki, mówiąc o czarownym uroku „czerni laki, pogodnego błękitu nieba, głębokiej, głębokiej czerwieni. Używając delikatnych pędzli niczym nierozwikłanej jedwabnej przędzy, splatał te trzy barwy, tworząc przepiękny efekt. W tym względzie nie miał sobie równych”.

**Liście klonu i wróble (mazurki),** *farby wodne i tusz na jedwabiu; sygnatura l. d.: Seitei, Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, nr inw. MSITJ 2058*
*dar Raymonda Milewskiego, 2022*

Z kolei Ryō Furuta, wybitny znawca sztuki Seiteia, uważa, iż jego sztukę cechuje specyficzna mieszanka konserwatyzmu i rewolucji, a owe „sprzeczności stały się determinantami jego twórczości. I rzeczywiście te dwa aspekty jego sztuki – globalność w połączeniu z rodzimością jako skutkiem zmieniającego się krajobrazu Japonii, przechodzącej z epoki Edo w okres nowożytny – legły u podstaw fascynacji twórczością Seiteia”. Jednakże to obrazy natury – kwiatów i ptaków – stanowią arcydzieła malarstwa nie tylko japońskiego, lecz światowego.

W 2022 roku Muzeum Manggha otrzymało od Raymonda Milewskiego, profesora botaniki ze Stanów Zjednoczonych, niezwykły dar: kolekcję dzieł Watanabego Seiteia i japońskich twórców kręgu kachō-ga. Jest to największa kolekcja prac tego artysty na świecie. Stanowi ją ponad czterdzieści malowideł, drzeworyty barwne i wszystkie książki ilustrowane.

Na pierwszej tak dużej na Zachodzie wystawie prezentujemy dzieła Watanabego Seiteia zarówno te o tematyce kachō-ga, obrazów kwiatów i ptaków, jak i zjawiskowe krajobrazy, a także sceny rodzajowe. Przedstawiamy także arcydzieła Seiteia z kolekcji Feliksa „Mangghi” Jasieńskiego cztery malowidła z 1891 roku Kwiaty i ptaki czterech pór roku. Towarzyszą im prace m.in. Shibaty Zeshina, Kawanabego Kyōsaia, Nakayamy Sūgakūdō oraz instalacja współczesnego krakowskiego artysty Olgierda Chmielewskiego Ephemeria z 2022 roku.

Bohaterami tematu kachō-ga w kompozycjach Seiteia nie były rzadkie ptaki i oryginalne rośliny, tylko właśnie te znane i rozpoznawane przez wszystkich, obecne w najbliższym otoczeniu – „za oknem”, w ogrodzie, w parku, spotkane podczas pielgrzymki i podróży. Znane i uruchamiające niejako automatycznie myślenie symboliczne, gdyż każda przedstawiona przez artystę istota – ptak i roślina – mają swoje określone, głęboko zakorzenione w japońskiej kulturze znaczenie symboliczne. Dzieła Seiteia inspirowane obserwacją natury cechuje także niezwykła uważność, dokładność w dostrzeganiu drobnych zdarzeń z jej życia, tego obok nas. Wiele ukazanych przez artystę obrazów natury już nie istnieje. Jednakże jego mistrzowska, magiczna wręcz technika – umiejętność użycia tuszu i farb wodnych – zatrzymała te obrazy, oddając ich ducha, ich istotę, tworząc imaginarium natury.