MUZEUM powstało dzięki Teodorze i Izydorowi Gulgowskim.
TEODORA z d. Fethke (1860–1951) była awangardową artystką wykształconą w Berlinie. Pochodziła ze skaszubizowanej i spolonizowanej rodziny niemieckiego nauczyciela z Małych Chełmów.
IZYDOR Gulgowski (1874–1925) urodził się w Iwicznie na Kociewiu. Do Wdzydz (niem. Sanddorf ), w tym czasie niewielkiej wsi w głębi lasu, przyjechał w 1898 r., żeby objąć stanowisko nauczyciela.
ŚLUB
Okoliczności poznania się we Wdzydzach Izydora i o 14 lat starszej od niego Teodory obrosły legendą. Dzielił ich nie tylko wiek, ale też wyższa pozycja społeczna i wykształcenie Teodory. Ślub zawarty w 1899 r., podobno wymuszony na rodzinie Teodory jej głodówką, był mezaliansem i w pewnej mierze skandalem. Małżeństwo przybyło z kościoła w
Wielu do Wdzydz powozem zaprzężonym w cztery białe konie.
SKANSEN
W 1906 r. Gulgowscy zakupili od Michała Hinza około 150-letnią chëcz, w której stworzyli muzeum i pierwszą kaszubską kolekcję etnograficzną. Począwszy od tej daty zaczyna się opowiadać historię muzealnictwa skansenowskiego w Polsce.
Miejsce to stało się lokalnym przykładem, ówczesną „dobrą praktyką”, która wpływała na inne działania podejmowane na Pomorzu. Było ważnym centrum odradzającej się kaszubszczyzny.
PRACE BADAWCZE
Izydor Gulgowski to autor najistotniejszych w tamtym czasie publikacji o Kaszubach, pisanych po polsku i po niemiecku. To tytuły tylko niektórych z nich: Domy drewniane Kaszubów, Jak ludność wiejska mieszka na Kaszubach, Rybołówstwo na Kaszubach, Kaszubi, Garncarstwo na Kaszubach – i najważniejszy: Von einem unbekannten Volke in Deutschland [O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, Berlin 1911].
RZEMIOSŁA
Gulgowscy potraktowali zbiory etnograficzne jako rodzaj pierwotnego wzoru, który można było wykorzystywać w działaniach rewitalizujących kaszubski „przemysł domowy”. W ten sposób chcieli podnieść ekonomiczny poziom życia tutejszej ludności. Zajmowali się ożywianiem rzemiosł: plecionkarstwa, garncarstwa, tkactwa czy sieciarstwa. Jednak najważniejszy okazał się haft.
HAFT
Na podstawie materiału ikonograficznego zaczerpniętego m.in. z kaszubskiego meblarstwa i kościelnej sztuki zdobniczej Teodora Gulgowska wymyśliła wzory haftu, które w wyniku nauczania upowszechniły się i bardzo szybko zostały uznane w niektórych środowiskach za oryginalny (rdzenny) haft kaszubski. Przyczyniło się do tego ich plastyczne dopasowanie do ówczesnych trendów wzorniczych, mody i zapotrzebowania na produkty artystyczne.
WŁASNOŚĆ
Izydor Gulgowski, który założył także Szkołę Przemysłu Ludowego w Kościerzynie, zmarł w 1925 r. Cztery lata później Teodora – chcąc trwale zabezpieczyć zbiory – odsprzedała państwu kolekcję etnograficzną wraz z chałupą i przynależącą do niej ziemią. Nadal pełniła funkcję kustosza muzeum.
POŻAR
16 czerwca 1932 r. siedlisko Gulgowskich spłonęło w pożarze wsi. Ogień pochłonął zabytkową chałupę, drewnianą willę i zgromadzone w nich przedmioty. Teodora nie poddała się. Zamieszkała w budynku tzw. pralni i postanowiła odtworzyć muzeum.
DZIŚ
Obecnie Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny liczy 22 ha i 55 obiektów: chałupy, często połączone w zagrody z budynkami gospodarczymi, dworki, warsztat kołodziejski, tartak, kuźnię, wiatraki, szkołę, karczmę oraz kościoły. Prezentuje architekturę, układy przestrzenne oraz typy osadnicze z wiejskich terenów Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich. Przedstawia wybrane przestrzenie życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego wsi z uwzględnieniem zróżnicowania majątkowego, zawodowego oraz etnicznego charakterystycznego dla tego obszaru. Zaprojektowane przez Teodorę Gulgowską wzory haftu, z czasem nieco uproszczone oraz zmodyfikowane, stały się jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów i symboli kultury kaszubskiej – pojawiają się nie tylko na płótnie, ale i na budynkach, przystankach autobusowych, granicach gmin i miast, w restauracjach i sklepach oraz na wielu przedmiotach użytkowych i pamiątkach z regionu.
Anna Borowska, Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny im. T. i I. Gulgowskich we Wdzydzach
