Mimo trudnych warunków i skomplikowanej logistyki, którą wymuszają zmieniające się często przepisy sanitarne, POLONIKA – Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą (powołany przed trzema laty przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego) ma się czym pochwalić.
Pandemia COVID-19 ma wpływ na wszystkich, również na pracę specjalistów zajmujących się ratowaniem od zniszczenia, zabezpieczeniem oraz konserwacją i restauracją poloników, czyli pozostających poza granicami kraju materialnych śladów polskiej historii.
O historię i jej ślady trzeba dbać, bo nic nie jest wieczne. Nie chcę moralizować, ani tym bardziej posługiwać się truizmem, ale nawet najgrubszy mur pozostawiony bez opieki z czasem zacznie się kruszyć i rozsypywać, a co dopiero materia znacznie delikatniejsza – rzeźby, obrazy czy unikatowe malowidła ścienne. Podejmujemy się trudnych zadań, a pandemia sporo w tych naszych planach zamieszała. Musieliśmy stworzyć całkiem nowe procedury, żeby nie tylko kontynuować już rozpoczęte prace, lecz także zacząć coś nowego mimo ciągle zmieniających się przepisów, zamykania granic i wszechobecnej kwarantanny. Zaręczam, że mimo to staramy się pracować bez opóźnień. Jeśli chodzi o nasze podsumowanie w liczbach, zachęcam do spojrzenia na statystyki związane z renowacją znajdującej się na cmentarzu Łyczakowskim kaplicy Krzyżanowskich, które specjalnie zostały rozpisane nieco szerzej. Skala może zaskoczyć! Warto przy tym podkreślić, że równolegle toczy się wiele projektów o różnym stopniu skomplikowania. Nie tylko na Ukrainie, lecz także w innych krajach
mówi dyrektor Instytutu Polonika Dorota Janiszewska-Jakubiak.
Instytut POLONIKA realizuje projekty w ramach trzech programów strategicznych: Ochrona, Badania i Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą.
Ochrona
to 36 projektów konserwatorskich, 27 dokumentacji, ekspertyz i inwentaryzacji w różnych obiektach w 7 krajach (od Ukrainy, przez Francję, po Stany Zjednoczone).
W roku 2020 wiele przedsięwzięć prowadzono na Ukrainie. We Lwowie trwa konserwacja malowideł Franza (Franciszka) i Sebastiana Ecksteinów w dawnym kościele pojezuickim (obecnie greckokatolickiej cerkwi garnizonowej pw. Świętych Piotra i Pawła), rozpoczęto też prace przy malowidłach Stanisława Stroińskiego nad chórem w katedrze łacińskiej, a jednocześnie zakończono prace remontowe i konserwatorskie monumentalnych, barokowych schodów prowadzących do kościoła franciszkanów pw. św. Antoniego. Z kolei na fasadzie dawnego kościoła dominikanów pw. Bożego Ciała (obecnie cerkiew greckokatolicka Najświętszej Eucharystii) przeprowadzono konserwację 4 rzeźb i monstrancji.
Na lwowskim cmentarzu Łyczakowskim przeprowadzono konserwację i odbudowę nagrobka rodziny architekta Piotra Tarnawieckiego. Kosztem 1,65 miliona złotych dawną świetność odzyskała kaplica Krzyżanowskich, a zaawansowane prace trwają przy monumentalnej kaplicy Barczewskich. O skali trudności tej realizacji świadczą fizyczne rozmiary samego mauzoleum – ten potężny grobowiec ma aż 3 kondygnacje.
Kaplica Krzyżanowskich, której remont pod okiem specjalistów Instytutu Polonika przeprowadziła firma Monument Service, była szczególnie wymagająca. Neogotycki zabytek nazywany potocznie „kaplicą z chimerami” był zawilgocony, zdewastowany i – uogólniając – tuż przed katastrofą budowlaną. Remont zaczął się jeszcze w roku 2019. Ogółem trwał 18 miesięcy i zakończył się w grudniu 2020 r.
O złożoności tego projektu niech zaświadczą niektóre statystyki. W tym czasie pracownicy Monument Service spędzili w podróży 1410 godzin (tylko na przejściach granicznych 188 godzin), przejeżdżając ogółem 69 530 km. Nad tym projektem pracowały (nie licząc asysty specjalistów Instytutu) aż 32 osoby – 16 Polaków i 16 Ukraińców. Wykonano 4951 zdjęć cyfrowych, a materiały związane z realizacją zadania (w tym 18 raportów miesięcznych) można przeliczyć na 53 gigabajty danych. Podczas remontu wykorzystano 8728 cegieł, a tych zniszczonych z elewacji wymieniono aż 3805. Ceramika na dachu wymagała całkowitego odtworzenia (na podstawie 2 sztuk dachówki karpiówki i jednego tzw. gąsiora ‒ tylko tyle znaleziono w obiekcie). Finalnie na dach trafiło 1052 dachówki i 75 gąsiorów. Zachowało się zaledwie 25 szybek witrażowych, więc 1088 wyprodukowano od nowa (w tym 192 lampiony, czyli białe szybki oprawione w ołów). Wykorzystano także 12 ton bruku bazaltowego i 10 metrów sześciennych wapniaka na plac.
Wśród pozostałych (równie ważnych) aktywności programu „Ochrona” warto przypomnieć, że w Muzeum Polskim w Ameryce w Chicago (The Polish Museum of America) pod patronatem Instytutu przeprowadzono prace konserwatorskie kolejnej serii obrazów. Wśród nich znalazły się m.in. dzieła Józefa Czapskiego („Gołębnik”), Ireny Pokrzywnickiej „Irpo” (obrazy „Zima” i Lato” – pendant do „Wiosny” i „Jesieni” z cyklu „Cztery pory roku”), Jana Zamoyskiego („Mała gosposia”), Emila Krchy „Pejzaż z Krzemieńca”, Henryka Grunwalda („Pejzaż spod Lublina”) czy Rafała Malczewskiego („Ulica”).
We Francji POLONIKA zajęła się cmentarzem Les Champeaux w Montmorency i znajdującym się tam nagrobkiem Adama Mickiewicza i jego rodziny. W litewskim kościele pw. św. Kazimierza w Powiewiórce, gdzie 15 grudnia 1867 r. ochrzczono przyszłego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, odrestaurowano zaś zabytkowe schody. Program „Ochrona” inspirował także prace konserwatorskie czterech obrazów pochodzących z Wilna i Rzymu, które wśród 200 innych prac znalazły się na wystawie „Geniusz baroku. Szymon Czechowicz (1689‒1775)” w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Badania
to 27 projektów, w tym 11 wydawniczych (na różnym etapie finalizowania) w 9 krajach Europy.
Wśród nich znalazły się m.in. dokumentacje polskich cmentarzy na Ukrainie, pałaców i dworów na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego czy też nowożytnych pałaców w samym Wilnie. Związane one były głównie z twórczością polskich artystów (np. we Francji i Wielkiej Brytanii) oraz architektów (Lwów w okresie międzywojnia XX wieku, Rosja przed rewolucją bolszewicką).
Trzy projekty zakończyły się publikacjami wydanymi w serii „Studia i Materiały”: Jana Wiktora Sienkiewicza Polska sztuka na emigracji w londyńskiej kolekcji Matthew Batesona, Agaty Dworzak Polejowscy. Karta z dziejów lwowskiego środowiska artystycznego w drugiej połowie XVIII wieku, Mariusza Kaczki i Dariusza Kołodziejczyka Turecki pasza i szlachta: korespondencja osmańskiego gubernatora Chocimia Iliasza Kołczaka paszy ze szlachtą Rzeczypospolitej z lat 1730‒1739. Instytut dofinansował także książkę Jana Szajnera i Marcina Rechłowicza Tramwaje lwowskie 1880‒1940. Kolejne publikacje ‒ jak naukowa edycja młodzieńczego dziennika Bronisława Piłsudskiego, a także praca poświęcona dziełom rytowników i wydawców augsburskich wykonywanym dla polskiej klienteli w XVII‒XVIII wieku czy książka prezentująca praktycznie nieznany opis geograficzny ziem Polski i Litwy wraz z mapami szczegółowymi Rzeczypospolitej, wykonany przez francuskiego kartografa Guillaume’a Sansona ‒ są na ostatnim etapie przygotowania do druku.
Popularyzacja
to kilkadziesiąt projektów w kilku dużych obszarach, jak: edukacja (scenariusze zajęć, szkolenia dla nauczycieli, lekcje itp.), wystawy (online, stacjonarne, mobilne), wydawnictwa (publikacje dla dzieci i dorosłych, wkładki prasowe), multimedia (filmy, audiobooki) oraz bazy danych.
W ramach programu Popularyzacja zrealizowano/zorganizowano:
- 3 kolejne odcinki serialu dla dzieci Polo i Nika;
- film animowany Hetman dedykowany 400-setnej rocznicy śmierci Stanisława Żółkiewskiego;
- 17 spotkań w ramach tzw. czwartków na luzie (spotkania na fanpage’u Instytutu na Facebooku);
- 4 audiobooki (Śledztwa kolekcjonera, Polacy w Lipawie, Bukowski. Imię żyje nadal i Historia cmentarza Na Rossie w Wilnie);
- Projekty wydawnicze. Na liście ukończonych pozycji są: Wojciecha Przybyszewskiego Śledztwa kolekcjonera, materiały ze Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie, Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju, Gustawa Manteuffla Inflanty Polskie (publikacja dwujęzyczna), Na tropie poloników (dwa zeszyty dla dzieci), Jurija Smirnowa Sekrety Lwowa tom 2 (koedycja) i Cmentarz Na Rossie w Wilnie (koedycja), książka pod redakcją Anny Sylwii Czyż i Bartłomieja Gutowskiego.
- W produkcji pozostają: praca zbiorowa będąca kontynuacją publikacji z roku 2019 dot. parafii i kościołów polskich w USA, Mieczysława Jałowieckiego Na skraju imperium (3 wersje językowe), Waldemara Delugi Polonica ze zbiorów Gabinetu Rycin i Rysunków British Museum. Niektóre publikacje noszą jeszcze tytuły robocze, ale już teraz warto o nich wspomnieć: Moniki Michaliszyn Polacy na Łotwie, Krzysztofa Heyke Katedra w Pińsku, Krzysztofa Stolarczyka Polacy w Kanadzie, Historia grobami znaczona, Radosława Budzyńskiego Manteuffel dla dzieci – Inflancki konik, czyli podróż na koniec świata, Anny Kudzi Konserwator dzieł sztuki – kim jest i jakie super moce posiada konserwator oraz Baśnie i legendy z terenów dawnej Rzeczpospolitej;
- 24 teksty dla 3 czasopism, z którymi współpracowaliśmy;
- Historia Mówiona – wywiady wideo z ludźmi zasłużonymi dla kultury;
- 5 wystaw mobilnych, z czego dwie podróżowały po kraju (Rossa. Wileńska nekropolia, Jedźmy do Ameryki. Wycinki z historii Polonii Amerykańskiej), a pozostałe chwilowo zatrzymała pandemia;
- 6 wystaw w portalu Google Arts & Culture w kilku wersjach językowych;
- 16 scenariuszy zajęć edukacyjnych;
- 2 książeczki o polskim dziedzictwie kulturowym dla najmłodszych;
- 9 wypraw wakacyjnych online;
- 1 gra planszowa, której produkcję finalizujemy w tym roku.
Programy dotacyjne
W ramach programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2020” zorganizowano 16 projektów dla 344 osób, które poza krajem przepracowały 182 dni. Ogółem wolontariusze Instytutu Polonika zajmowali się 145 obiektami w 64 miejscowościach (m.in. Litwa, Ukraina, Francja, Mołdawia). Wśród zrealizowanych projektów szczególne miejsce zajęły prace związane z opieką nad cmentarzami i grobami polskimi poza krajem – nie tylko na terenie dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Wolontariusze pracowali np. na cmentarzach polskich w Afryce. W tym roku pojawiły się również projekty związane z inwentaryzacją i badaniami zagrożonych obiektów sakralnych – m.in. drewnianych świątyń.
Instytut ‒ jako instytucja zarządzająca programem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” ‒ nadzorował także realizację 52 zadań. Wśród nich można wymienić prace konserwatorskie mozaikowej dekoracji zaprojektowanej przez Józefa Mehoffera w najstarszej części tzw. katedry ormiańskiej we Lwowie, ale też szósty już etap ratowania kolegiaty św. Wawrzyńca w Żółkwi. We lwowskiej katedrze łacińskiej zakończono konserwację i restaurację obrazu Józefa Chojnickiego „Modlitwa w Ogrójcu” oraz kontynuowano prace w kaplicy Jabłonowskich i przy witrażu ,,Matka Boża Królowa Aniołów” (projektu Teodora Axentowicza) znajdującym się nad chórem. Prowadzono również prace na cmentarzach Łyczakowskim i Janowskim we Lwowie oraz nekropoliach w Złoczowie, Zbarażu i Drohobyczu. Kontynuowano prace konserwatorskie w kolegiacie Świętej Trójcy w Ołyce (to już ich siódmy etap), we wnętrzu Kamienicy Królewskiej we Lwowie, przy odbudowie Sanktuarium Matki Bożej w Bołszowcach oraz ratowano rzeźby i detale architektoniczne w kościele pojezuickim pw. Świętych Piotra i Pawła we Lwowie, a także dekoracje sztukatorskie w kościele pw. św. Mikołaja Bpa w Kamieńcu Podolskim.
Instytut rozdysponował środki dla podmiotów, które pracują w Wilnie (np. w kościele oo. franciszkanów pw. św. Franciszka i św. Bernarda, gdzie zrealizowano drugi etap konserwacji polichromii prezbiterium czy w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, w którym ratowana była polichromia sklepień nawy głównej). Pozytywnie rozpatrzono wnioski związane z: wydaniem katalogu rzeźby polskiej z XIX i pierwszej połowy XX wieku znajdujących się w zbiorach Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki oraz redakcją i drukiem kolejnych tomów publikacji Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej (tomy XI‒XIV). Fundusze z MKiDN skierowano na rzecz: inwentaryzacji i digitalizacji zbiorów w Muzeum Polskim w Rapperswilu oraz archiwaliów Polskiego Instytutu Naukowego (PIASA), zespołu „Legiony Polskie” z Instytutu Piłsudskiego w Ameryce, konserwacji 84 litografii Jana Nepomucena Lewickiego ze zbiorów Towarzystwa Historyczno-Literackiego / Biblioteki Polskiej w Paryżu, a także obrazów z kolekcji Fundacji Kościuszkowskiej.
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA jest wyspecjalizowaną państwową instytucją kultury powołaną w 2017 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim. Dzięki nim zachowywane są materialne świadectwa naszych dziejów i przywracana pamięć o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.
